Sacramentorum sanctitatis tutela w aktualnie obowiązującym kanonicznym prawie karnym (Eucharystia)

1. Wstęp

Chrystus ustanowił Kościół tutaj, na ziemi, jako wspólnotę duchową i zarazem widzialną. Z jednej strony jako wspólnota wiary, nadziei i miłosierdzia jest on sakramentem zbawienia, narzędziem, za pomocą którego Królestwo Niebieskie już realizuje się na ziemi. Z drugiej natomiast strony Kościół jest organizmem widzialnym i jako taki stanowi społeczność utworzoną z organów hierarchicznych; społeczność, która do realizacji swojej misji potrzebuje również środków ludzkich. Wynika z tego, że tak jak każda inna społeczność w świecie, także i Kościół posiada prawo wrodzone i własne do ustanawiania sankcji karnych w celu zagwarantowania realizacji swojej misji (KPK/1983, kan. 1311). Jak wiadomo, kluczową rolę w realizacji tejże misji spełniają sakramenty. Warto zatem zadać sobie pytanie, czy owa potestas coactiva Ecclesiae dotyczy także sakramentów, to znaczy czy w aktualnie obowiązującym kanonicznym prawie karnym mamy do czynienia z karną ochroną sakramentów.

Analizując część drugą księgi szóstej Kodeksu Prawa Kanonicznego, z łatwością można zauważyć, że brakuje w niej tytułu, który w całości byłby poświęcony wyłącznie ochronie sakramentów[1]. Faktycznie, we wspomnianej części poszczególne przestępstwa zostały zgrupowanego według następujących tytułów: przestępstwa przeciw religii i jedności Kościoła (KPK/1983, kan. 1364-1369); przestępstwa przeciw władzy kościelnej i wolności Kościoła (KPK/1983, kan. 1370-1377); przestępstwa związane z uzurpacją kościelnych zadań oraz ich wykonywania (KPK/1983, kan. 1378-1389); przestępstwa fałszu (KPK/1983, kan. 1390-1391); przestępstwa przeciw specjalnym obowiązkom (KPK/1983, kan. 1392-1396); przestępstwa przeciw życiu i wolności człowieka (KPK/1983, kan. 1397-1398); zasada ogólna (KPK/1983, kan. 1399). Brak oddzielnego tytułu poświęconego ochronie sakramentów nie oznacza jednak, że takiej ochrony Kodeks nie przewiduje. Otóż analizując poszczególne przestępstwa zawarte w kan. 1364-1399, można zauważyć, że taka ochrona jest jednak przewidziana albo przez bezpośrednie odniesienie się do poszczególnych sakramentów, albo przez sformułowania, które obejmują swoim zakresem wszystkie sakramenty.

W niektórych przypadkach mamy zatem do czynienia z kanonami poświęconymi bezpośrednio ochronie konkretnych sakramentów, ich godności i ważności sprawowania. Takie odniesienie znajdujemy przede wszystkim do sakramentu chrztu. Chodzi mianowicie o przestępstwo polegające na oddaniu dzieci do chrztu w religii niekatolickiej (KPK/1983, kan. 1366). Podobnie rzecz ma się z sakramentem Eucharystii, którego ochrony dotyczą bezpośrednio aż trzy kanony. Mówią one o przestępstwie profanacji postaci konsekrowanych (KPK/1983, kan. 1367), usiłowania sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej (KPK/1983, kan. 1378 §2, n. 1) oraz niezgodnego z prawem czerpania zysku z ofiar mszalnych (KPK/1983, kan. 1385). Także w przypadku sakramentu pokuty możemy wyliczyć kilka kanonów, w których znajdujemy wyrażoną wprost ideę jego ochrony. Prawodawca mówi o rozgrzeszeniu wspólnika z grzechu przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu (KPK/1983, kan. 1378 §1); usiłowaniu absolucji sakramentalnej oraz słuchaniu spowiedzi pomimo zakazu (KPK/1983, kan. 1378 §2, n. 2); solicytacji (KPK/1983, kan.1387); bezpośredniej i pośredniej zdradzie tajemnicy spowiedzi (KPK/1983, kan. 1388) oraz fałszywym doniesieniu o solicytacji (KPK/1983, kan. 1390 §1). Podobnie jak wcześniej wspomniane sakramenty, także sakrament kapłaństwa cieszy się bezpośrednią ochroną. Ma to miejsce w przypadkach następujących przestępstw: konsekracji biskupiej bez mandatu papieskiego (KPK/1983, kan. 1382); wyświęcenia cudzego podwładnego bez listów dymisoryjnych (KPK/1983, kan. 1383) oraz przymusu fizycznego względem papieża, biskupa i duchownego (KPK/1983, kan. 1370). Wydaje się, że do ochrony sakramentu małżeństwa mamy odniesienie także w przypadku przestępstwa usiłowania zawarcia małżeństwa przez duchownego lub zakonnika po ślubach wieczystych (KPK/1983, kan. 1394).

W Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku, w części zajmującej się poszczególnymi przestępstwami, nie znajdujemy natomiast bezpośredniego odniesienia do dwóch sakramentów, a mianowicie bierzmowania i namaszczenia chorych. Nie można jednakże z tego faktu wyciągać wniosku, że Kościół nie troszczy się o ochronę świętości wymienionych sakramentów lub że nie zdarzają się godzące w nie naruszenia. Ochrona wspomnianych sakramentów jest bowiem przewidziana w tych kanonach, których zakres obejmuje wszystkie sakramenty.

Otóż należy zauważyć, że ustawodawca kodeksowy przewiduje ochronę godności i świętości wszystkich sakramentów wtedy, kiedy mówi o winnych tzw. vetita communicatio in sacris (KPK/1983, kan. 1365); symulacji w udzielaniu sakramentów (KPK/1983, kan. 1379); symoniackim sprawowaniu/przyjmowaniu sakramentów (KPK/1983, kan. 1380) oraz niezgodnym z prawem sprawowaniu zadań kapłańskich i posług świętych (KPK/1983, kan. 1384). Karanie naruszeń dotyczących sakramentów jest możliwe ponadto na podstawie zasady ogólnej wyrażonej w kan. 1399, oczywiście po spełnieniu warunków, o których mowa we wspominanym kanonie. We wszystkich wymienionych powyżej przypadkach może się zdarzyć, że naruszenie będzie dotyczyło każdego z sakramentów.

Już taka pobieżna analiza części szczególnej księgi szóstej Kodeksu z 1983 roku pokazuje, że kwestia ochrony świętości sakramentów zajmuje jednak w Kodeksie sporo miejsca. Na trzydzieści pięć kanonów aż w siedemnastu możemy odnaleźć troskę Kościoła o należytą ochronę świętości sakramentów. Być może byłoby dobrze, gdyby w nowym systemie karnym Kościoła katolickiego pomyślano także o wyodrębnieniu oddzielnego tytułu poświęconego w całości właśnie ochronie świętości sakramentów.

Powyższy postulat wydaje się być tym bardziej uzasadniony, jeśli zwrócimy uwagę na to, że sprawa ochrony sakramentów nie straciła na aktualności od momentu promulgacji Kodeku z 1983 roku, wręcz przeciwnie – jest wciąż czymś niezmiernie ważnym i aktualnym. Świadczy o tym chociażby przywołany w tytule niniejszego artykułu list apostolski Jana Pawła II z 2001 roku Sacramentorum sanctitatis tutela[2]. Dokument ten, wraz z jego nowelizacją z 2010 roku[3], znany jest przede wszystkim jako omawiający przestępstwa contra mores popełnione przez duchownych z osobami małoletnimi poniżej osiemnastego roku życia. Warto jednak zauważyć, że delictum contra mores to zaledwie jedno z wielu przestępstw, jakie zostały zaliczone do kategorii delicta graviora, zastrzeżonych dla Kongregacji Nauki Wiary. W Normach z 2001 roku na początkowych osiem przestępstw zarezerwowanych dla Kongregacji Nauki Wiary aż siedem dotyczyło sakramentów[4]. Natomiast na piętnaście przestępstw jakie zarezerwowano dla Kongregacji Nauki Wiary w Normach z 2010 roku, aż dwanaście dotyczy sakramentów[5]. Tak więc według oceny ustawodawcy kościelnego zagadnienie konieczności karnej ochrony sakramentów nie straciło w niczym na aktualności, a wręcz przeciwnie. Nadal w ramach ochrony sakramentów, niezbędne jest – jak się okazuje – wykonywanie kościelnej władzy karania na trzech płaszczyznach: ustanawiania kar, ich wymierzania/deklarowania, oraz zwalniania z nich.

W obecnym artykule analizie zostaną poddane jedynie te spośród przestępstw przeciw świętości Najświętszej Ofiary i sakramentu Eucharystii, które zostały zarezerwowane dla Kongregacji Nauki Wiary w Normach z 2010 roku.

2. Przestępstwa przeciw świętości Najświętszej Ofiary i sakramentu Eucharystii

Mając na uwadze ochronę świętości najświętszej Eucharystii, Normy De delictis reservatis z 2010 roku rezerwują dla Kongregacji Nauki Wiary pięć przestępstw contra sanctitatem augustissimi Eucharistiae Sacrificii et Sacramento, a mianowicie profanację postaci konsekrowanych; usiłowanie sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej; symulowanie sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej; koncelebrowanie Ofiary eucharystycznej z szafarzami wspólnot kościelnych, które nie posiadają sukcesji apostolskiej oraz nie uznają sakramentalności święceń kapłańskich, a także konsekrację in sacrilegum finem jednej postaci lub obydwu w czasie Eucharystycznej celebracji lub też poza nią[6]. Cztery pierwsze spośród wyliczonych przestępstw są obwarowane sankcjami karnymi w KPK/1983 oraz w KKKW/1990. Wspomniane Kodeksy nie zawierają natomiast analogicznej normy w odniesieniu do ostatniego z przestępstw. W porównaniu z Normami z 2001 roku w zakresie przestępstw przeciwko Eucharystii nastąpiły pewne zmiany zarówno co do liczby, jak i sposobu sformułowania niektórych przestępstw, ale nie są to zmiany o charakterze innowacyjnym[7]. Zmiany wprowadzone w Normach z 2010 roku polegają jedynie na lepszym, jak się wydaje bardziej precyzyjnym, określeniu niektórych z przestępstw. Faktycznie aktualne normy rozważają oddzielnie przestępstwo polegające na usiłowaniu sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej i oddzielnie symulowanie tejże czynności, podczas gdy Normy z 2001 roku ujmowały je razem. Kolejna zmiana dotyczy przestępstwa konsekracji postaci konsekrowanych in sacrilegum finem. Aktualne sformułowanie consecratione in sacrilegum finem unius materiae vel utriusque in eucharistica celebratione, aut extra eam, wydaje się być bardzie precyzyjne, przez co unika się trudności interpretacyjnych, jakie mogły powstawać w związku z wykładnią analogicznego sformułowania w Normach z 2001 roku[8].

W materii karania za przestępstwa przeciwko świętości najczcigodniejszej Ofiary i sakramentu Eucharystii zachowują moc dyspozycje zawarte w kanonach zajmujących się poszczególnymi przestępstwami. W odniesieniu natomiast do przestępstwa polegającego na konsekracji in sacrilegum finem jednej postaci lub obydwu w czasie eucharystycznej celebracji lub też poza nią Normy z 2010 roku przewidują obowiązkowy wymiar kar ferendae sententiae zarówno w postaci nieokreślonej do wymierzenia według ciężkości przestępstwa, jak i w formie kary określonej w postaci dymisji lub depozycji[9].

2.1. Profanacja postaci konsekrowanych

Pierwsze spośród przestępstw dotyczących Eucharystii, które zostały zarezerwowane dla Kongregacji Nauki Wiary w Normach De delictis reservatis z 2010 roku, to przestępstwo profanacji postaci konsekrowanych polegające na zabieraniu (abductio), przechowywaniu (retentio) oraz porzucaniu (abiectio) postaci konsekrowanych[10]. Analogiczną dyspozycję w tej materii zawierają zarówno Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku[11] oraz Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 roku[12], jak i Normy De gravioribus delictis z 2001 roku[13].

Zabiera postacie konsekrowane ten, kto wyjmuje je z miejsca, gdzie normalnie się znajdują lub są przechowywane, i zanosi je do innego miejsca, nieprzystosowanego do tego celu, chociażby to miejsce nie było brudne lub niewłaściwe. Takiemu działaniu, aby mogło zostać uznane za przestępstwo, musi jednak towarzyszyć specyficzny cel. Normy De delictis reservatis wyraźnie postanawiają, że owa abductio musi być dokonana in sacrilegum finem. Istota omawianej formy przestępstwa polega zatem nie tyle na wyniesieniu postaci konsekrowanych z miejsca, w którym zgodnie z prawem są przechowywane, ile właśnie na zamiarze znieważenia tychże postaci[14]. Cel jest świętokradczy, kiedy postacie konsekrowane są przeznaczone do tego, aby być przedmiotem aktów bezwstydnych i bezbożnych, do celebracji czarnych mszy, rytów satanistycznych lub masońskich, magii, wróżbiarstwa lub innego rodzaju zabobonów[15]. Cel świętokradczy należy domniemywać wtedy, kiedy osoba po otrzymaniu postaci konsekrowanych, symulując na przykład chęć przyjęcia Komunii świętej, wyciąga hostię z ust i ją zachowuje, a następnie rzuca na śmietnisko lub na inne miejsce brudne, nieczyste, na ziemię albo też wrzuca do ognia lub wody[16]. Nie popełnia natomiast przestępstwa ten, kto po przyjęciu Komunii świętej w dobrej intencji wyciąga z ust hostię i z pobożności zachowuje ją w książeczce do nabożeństwa. Ktoś taki popełnia grzech ciężki, takie działanie jest bowiem wyraźnie zabronione przez prawo[17]. Z pewnością nie popełnia również przestępstwa świecki, który zabiera postacie konsekrowane, aby nie zostały spalone w pożarze albo nie uległy profanacji, ponieważ nie ma w takim działaniu celu świętokradczego, a wręcz przeciwnie – jest to czyn godny pochwały. Tym bardziej brakuje jakiegokolwiek czynu świętokradczego w przypadku kapłana, diakona lub jakiejś innej osoby upoważnionej do udzielania Komunii, a dla kapłana i diakona czynności wyżej wymienione są wręcz obowiązkiem[18].

W tym miejscu należy przypomnieć, że Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów instrukcją z 25 marca 2004 roku przypomniała o nakazie przechowywania Najświętszego Sakramentu w tabernakulum z zachowaniem wszystkich przepisów ksiąg liturgicznych i norm prawa ze względu na konieczność uniknięcia niebezpieczeństwa profanacji. W związku z tym zabrania się przechowywania Najświętszego Sakramentu w miejscu zagrożonym profanacją[19]. Możemy powiedzieć, że przechowuje postacie konsekrowane w miejscu zagrożonym profanacją ten, kto przetrzymuje je przy sobie, na przykład w kieszeni, w torebce lub w domu albo w innym miejscu. Należy jednak zaznaczyć, że do zaistnienia omawianej formy przestępstwa konieczne jest, aby przechowywanie postaci konsekrowanych było dokonywane w celach świętokradczych. Normy De delictis reservatis także i w tym przypadku wyraźnie wymagają, aby owa retentio była dokonywana in sacrilegum finem. Nie każde więc przechowywanie postaci konsekrowanych poza miejscem do tego przeznaczonym będzie stanowiło przestępstwo profanacji postaci konsekrowanych. Na przykład kapłan, który nosi ze sobą bursę z postaciami konsekrowanymi, również idąc ulicą lub znajdując się w autobusie albo po prostu w podróży, aby być zawsze gotowym do udzielenia Wiatyku w razie konieczności, z pewnością nie przetrzymuje postaci konsekrowanych w celach świętokradczych, a zatem nie popełnia przestępstwa, chociaż takie postępowanie w przypadkach duszpasterskich, które nie są pilne, jest zabronione przez KPK/1983 w kan. 935. Podobnie nie popełnia przestępstwa osoba, która przechowuje postacie konsekrowane w swoim mieszkaniu, kierując się źle pojętą pobożnością[20].

Przestępstwo przechowywania postaci konsekrowanych wiąże się ściśle z omówionym powyżej przestępstwem zabrania tychże postaci. Otóż sprawcą zaboru i przechowywania postaci konsekrowanych może być jedna i ta sama osoba, jak chociażby ten, kto zabrał postacie konsekrowane, np. przyjmując Komunię świętą, ale jej nie spożywając, i przechowuje ją in sacrilegum finem. W tym miejscu pojawia się pytanie, czy osoba, która zabrała postacie konsekrowane i jednocześnie je przetrzymuje w celu świętokradczym, popełnia dwa przestępstwa czy też tylko jedno. Prawdopodobnie ten, kto zabiera i przechowuje postacie konsekrowane, popełnia jedno przestępstwo, ponieważ obie czynności mogą być uważane za jedną, w zabieraniu Eucharystii mieści się bowiem jej przetrzymywanie, chociaż przechowywanie może oczywiście trwać dłuższy czas. Jak zauważa J. Syryjczyk, intencją prawodawcy jest tutaj podkreślenie karalności różnych podmiotów przestępstwa, bo faktycznie kto inny może zabrać postaci konsekrowane, a kto inny je przetrzymywać[21]. W praktyce można przyjąć, że w przypadku zabierania i przechowywania postaci konsekrowanych przez jedną i tę samą osobę należy mówić raczej o jednym przestępstwie, chociaż o większym ciężarze[22].

Ostatnia z form profanacji postaci konsekrowanych to ich porzucanie. Porzucanie (łac. abiectio od abicere – porzucać), o którym mowa, powinno być rozumiane w bardzo szerokim znaczeniu. Zgodnie bowiem z intencją Papieskiej Rady ds. Interpretacji Tekstów Ustaw używane tutaj słowo abicit oznacza „quamlibet actionem Sacras Species voluntarie et graviter despicientem”, a więc jakiekolwiek dobrowolne i dokonane z wielką pogardą działanie wobec postaci konsekrowanych[23]. Przez porzucanie postaci konsekrowanych należy zatem rozumieć ich rzucanie lub rozrzucanie po ziemi, wrzucanie do ognia, na wysypisko śmieci, do latryny lub innego brudnego miejsca z powodu pogardy, braku szacunku, ze złośliwości, z powodu nienawiści do Boga oraz z jakiegokolwiek innego. Będzie nim też deptanie tychże postaci, wypluwanie z ust po otrzymaniu Komunii świętej lub opluwanie albo rzucanie na nie nawozu lub zanieczyszczeń, strzelanie do nich[24]. Ponadto w sformułowaniu „quamlibet actionem Sacras Species voluntarie et graviter despicientem” należałoby uwzględniać także sytuacje, kiedy Najświętszy Sakrament wystawiony do adoracji będzie przedmiotem obelg lub zniewagi[25]. Jest oczywiste, że we wszystkich powyższych działaniach należy domniemywać złośliwość i świętokradztwo. Nie popełnia natomiast przestępstwa złodziej puszki, w której przechowywane są postacie konsekrowane, jeśli składa najpierw hostie konsekrowane na ołtarzu lub wewnątrz tabernakulum, a więc w miejscach, które są konsekrowane i właściwe do deponowania postaci konsekrowanych. Popełni jednak przestępstwo profanacji złodziej, który kradnąc wartościowy kielich, rozlewa po ziemi lub w innym nieodpowiednim miejscu wino konsekrowane. Nie popełnia natomiast przestępstwa, jeżeli przelewa wino konsekrowane do innego pojemnika, na przykład do szklanki i stawia ją na ołtarzu[26].

Podsumowując należy zaznaczyć, że o przestępstwie profanacji postaci konsekrowanych można mówić dopiero wtedy, kiedy podjęte czynności zabierania, przechowywania czy też porzucania będą dotyczyć postaci konsekrowanych, bo tylko w nich wiara katolicka dostrzega rzeczywistą, prawdziwą i substancjalną obecność Ciała i Krwi Jezusa Chrystusa[27]. Aby uznać, że postacie są konsekrowane, wystarczy stwierdzić, że znajdują się w tabernakulum lub że są adorowane przez wiernych albo rozdawane im. Kto natomiast dokonuje profanacji postaci jeszcze nie konsekrowanych wierząc, że zostały konsekrowane, popełnia grzech, ale nie przestępstwo. Przedmiotem profanacji mogą być jednocześnie obydwie postacie, a więc chleb i wino, ale należy pamiętać, że z przestępstwem będziemy mieli do czynienia również i wtedy, kiedy profanacji ulegnie tylko jedna z tych postaci[28]. Ponadto należy zwrócić uwagę na fakt, że chociaż tylko w przypadku zabierania i porzucania wyraźnie mówi się o świętokradczym celu działania – in sacrilegum finem, to jednak taka celowość działania musi być obecna także i w trzeciej z form, czyli w porzucaniu. Tak więc do istotnych znamion omawianego przestępstwa należy zaliczyć cel świętokradczy działania niezależnie od tego, czy faktycznie dojdzie do sprofanowania postaci konsekrowanych[29].

2.2. Usiłowanie sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej

Drugie z przestępstw przeciwko Najświętszej Eucharystii, jakie zostało zarezerwowane dla Kongregacji Nauki Wiary w Normach De delictis reservatis z 2010 roku, to usiłowanie sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej[30]. Jest ono uznane za przestępstwo w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku[31], brakuje natomiast analogicznej normy w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 roku[32]. Normy De gravioribus delictis z 2001 roku omawianą formę przestępstwa ujmowały łącznie z przestępstwem symulowania czynności liturgicznej Ofiary eucharystycznej[33]. Jedyna zmiana, jaka została wprowadzona przez nowe normy w omawianej materii, polega na ujęciu w oddzielne paragrafy przestępstwa usiłowania (o którym w kan. 1378 §2, n. 1 KPK/1983) i symulowania (o którym w kan. 1379 KPK/1983 i w kan. 1443 KKKW/1990). W myśl obowiązującego prawa jest działaniem niedozwolonym i zarazem karalnym sprawowanie czynności liturgicznej Ofiary eucharystycznej przez osobę do tego niezdolną.

Przedmiotem usiłowania, o którym obecnie mowa, jest liturgiczna czynność Ofiary eucharystycznej. W sensie ścisłym liturgiczna czynność Ofiary eucharystycznej oznacza tę część Mszy świętej, która ma miejsce od prefacji do Ojcze nasz[34]. Mając na uwadze zasadę ścisłej interpretacji ustaw karnych (kan. 18), do zaistnienia przestępstwa nie należałoby wymagać, aby została odprawiona cała Msza święta, lecz przynajmniej jej istotna część, czyli modlitwa eucharystyczna[35]. Za taką interpretacją przemawia również i to, że w instrukcji O zachowaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii zostało wyraźnie stwierdzone, że odmawianie modlitwy eucharystycznej jest zastrzeżone dla kapłana na mocy jego święceń[36]. W związku z powyższym nie będzie wystarczające do powstania przestępstwa, o którym mowa, podjęcie przez osobę tylko takich czynności Mszy świętej, jak założenie szat liturgicznych, wyjście do ołtarza, zapowiedzenie liturgii mszalnej czy też wykonanie innych ceremonii związanych z Mszą świętą, jednakże bez podjęcia liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej[37]. Podsumowując należy stwierdzić, że omawiane przestępstwo będzie miało miejsce zarówno wtedy, kiedy zostaną w całości wykonane obrzędy Mszy świętej, jak i wtedy, kiedy zostaną wykonane przynajmniej gesty oraz słowa liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej. Przestępstwo usiłowania sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej może mieć bowiem miejsce także w trakcie prawdziwej celebracji, a mianowicie w czasie koncelebry. Przestępstwa dopuszczają się w takim przypadku współkoncelebrujący niebędący prawdziwymi kapłanami, a wykonujący czynność liturgiczną Ofiary eucharystycznej[38].

Zgodnie z paragrafem 1 kan. 900 KPK/1983 osobą mogącą ważnie sprawować sakrament Eucharystii jest jedynie ważnie wyświęcony kapłan[39]. Wszyscy inni członkowie Kościoła, tzn. diakoni przygotowujący się do kapłaństwa i diakoni permanentni, jak również osoby konsekrowane przez profesję rad ewangelicznych, ale niebędące kapłanami, oraz wierni świeccy są niezdolni z prawa boskiego do sprawowania czynności liturgicznej Ofiary eucharystycznej. Gdyby zatem osoba niebędąca kapłanem sprawowała liturgiczną czynność Ofiary eucharystycznej, mielibyśmy do czynienia jedynie z usiłowaniem tejże czynności, ponieważ byłaby dokonana przez osobą niezdolną do jej sprawowania.

Powodów, aby usiłować sprawować liturgiczną czynność Ofiary eucharystycznej, może być wiele. Może to być wynik pewnych patologicznych zachowań o charakterze mistycznym, np. sprawowanie Mszy świętej przez kogoś przekonanego o tym, że jest kapłanem. Inny powód, to działanie na podstawie opinii, według której polecenie Chrystusa o ustanowieniu i sprawowaniu Eucharystii odnosi się do wszystkich ochrzczonych. Bywa też, że usiłują sprawować liturgiczną czynność Ofiary eucharystycznej kobiety występujące przeciw nauce Kościoła w kwestii dopuszczania kobiet do święceń kapłańskich[40]. Nie będzie natomiast przestępstwem w omawianym znaczeniu wykonywanie wspomnianej czynności przez aktora czy też przez diakona uczącego się odprawiania Mszy świętej przed przyjęciem święceń. Tak więc w przypadku przestępstwa, o którym mowa w art. 3 §1, n. 2 Norm z 2010 roku oraz w KPK/1978 §2 n. 1, są to właściwie wszystkie sytuacje, kiedy osoby nieposiadające wymaganej władzy święceń uzurpują sobie świadomie i dobrowolnie władzę sprawowania Najświętszej Eucharystii.

2.3. Symulowanie sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej

Trzecie z przestępstw związanych z Najświętszą Eucharystią, jakie zostało zarezerwowane dla Kongregacji Nauki Wiary w nowych normach, to symulowanie sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej[41]. Przestępstwo to jest rozważane zarówno w kan. 1379 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku[42], jak i w kan. 1443 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 roku[43]. Normy De gravioribus delictis z 2001 roku ujmowały to przestępstwo łącznie z przestępstwem usiłowania sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej[44].

Należy zwrócić uwagę na to, że cytowane powyżej kanony mówią o symulowaniu jakiegokolwiek sakramentu, a zatem chrztu[45], bierzmowania[46], Eucharystii, pokuty, namaszczenia chorych[47], kapłaństwa i małżeństwa[48]. Oczywiście wyłączone są tutaj pozostałe akty kultu, takie jak poświęcenie czy błogosławieństwo[49]. Spośród różnych możliwych form przestępstw przewidywanych w kan. 1379 KPK/1983 oraz w kan. 1443 KKKW/1990, do katalogu przestępstw zarezerwowanych dla Kongregacji Nauki Wiary została włączona jedynie symulacja sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej oraz, o czym będzie mowa później, symulacja absolucji sakramentalnej i święceń kapłańskich.

Po pierwsze do zaistnienia omawianej formy przestępstwa konieczne jest faktyczne wykonanie liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej[50]. Należy zaznaczyć, że w odniesieniu do wspominanego wymogu ma zastosowanie to, co zostało powiedziane powyżej odnośnie do usiłowania sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej.

Po drugie należy stwierdzić, że symulacja w ścisłym tego słowa znaczeniu ma miejsce wtedy, kiedy zostały podjęte wszystkie czynności zewnętrzne, które wymagane są na przykład do ważności jakiegoś sakramentu, ale ten pozostaje nieważny, ponieważ osoba, pomimo posiadania wymaganej zdolności[51], nie ma jednak koniecznej intencji, to znaczy wewnętrznym aktem woli wyklucza udzielenie sakramentu[52]. Do zaistnienia symulacji w znaczeniu ścisłym jest zatem wymagane, aby czynność została wykonana w całości, ze wszystkimi swoimi istotnymi elementami, ale bez należytej dla danej czynności intencji. To właśnie brak wymaganej intencji jest istotnym elementem symulacji, powodującym nieważność wykonywanej czynności[53]. W przypadku sakramentów ten zamiar, intencja są wymogiem prawa boskiego. Sprawujący sakrament musi mieć intencję czynienia tego, co czyni Kościół. Brak takiej intencji powoduje nieważność sakramentów, które nie mogą zostać uzdrowione nawet z upływem czasu[54]. W przypadku przestępstwa symulacji sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej będziemy mieli do czynienia z kapłanem wykonującym wprawdzie liturgiczną czynność Ofiary eucharystycznej, ale niemającym odpowiedniej intencji – zamiaru ważnego sprawowania sakramentu Eucharystii[55]. Wówczas kapłan z pełną świadomością i wolnością wprowadza w błąd wiernych, że rzeczywiście sprawuje autentyczną Ofiarę eucharystyczną[56]. Symulowanie sakramentu Eucharystii może być dokonane także poprzez świadome i dobrowolne – to znaczy z intencją dokonania konsekracji, użycie przez kapłana materii niewłaściwej dla tego sakramentu, np. hostii całkowicie pozbawionych glutenu, albo płynów innych aniżeli wino[57]. W tym ostatnim przypadku jednakże takie działanie mogłoby nosić znamiona przestępstwa usiłowania sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej (w znaczeniu uzurpowania sobie władzy do konsekracji przy użyciu niewłaściwej materii), albo (co wydaje się w omawianym przypadku bardziej uzasadnione) symulacji rozumianej w potocznym znaczeniu[58].

Otóż, oprócz symulacji w znaczeniu ścisłym, w doktrynie mówi się także o symulacji w ujęciu tradycyjnym. Przez symulację w ujęciu tradycyjnym rozumie się także i te sytuacje, kiedy podmiot popełniający przestępstwo nie posiada wymaganej zdolności, a jednak w sposób zamierzony dokonuje wszystkich czynności, jakie składają się na dany znak sakramentalny, wzbudzając w adresatach przekonanie o ważności sakramentu[59]. Należy jednak zaznaczyć, że symulacja sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej nie jest tym samym co usiłowanie tejże czynności. Usiłuje sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej, ten kto nie mając wymaganej zdolności uzurpuje sobie taką zdolność z pobudek, o których była mowa wcześniej. Natomiast dokonuje symulacji w sprawowaniu liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej, w omawianym tradycyjnym ujęciu, osoba nieposiadająca wprawdzie wymaganej zdolności, ale też nieuzurpująca sobie do tego pretensji. Wprowadza innych w błąd na przykład z pobudek materialnych lub innych. Będzie tutaj mowa o osobach, które przykładowo w celach zbiórki pieniędzy, czy też z innych pobudek udają kapłanów i dla uwiarygodnienia swojej pozycji sprawują liturgię Eucharystyczną[60].

Symulacja sprawowania liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej, jak się wydaje, może być zatem rozumiana zarówno w znaczeniu ścisłym, jak i w ujęciu tradycyjnym[61]. W związku z powyższym, gdyby liturgicznej czynności Ofiary eucharystycznej dokonała osoba niebędąca kapłanem to, w zależności od motywów jej działania, mielibyśmy do czynienia albo z przestępstwem usiłowania tejże czynności, albo właśnie z jej symulacją w szerokim znaczeniu.

2.4. Zakazane koncelebrowanie Ofiary eucharystycznej

Czwarte z przestępstw skierowanych przeciw Najświętszej Eucharystii należące do kategorii delicta reservata to koncelebracja Eucharystii z szafarzami wspólnot kościelnych, które nie posiadają sukcesji apostolskiej oraz nie uznają sakramentalności święceń kapłańskich[62]. Przestępstwo to brane jest pod uwagę w ramach tzw. vetita communicatio in sacris zarówno w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku[63], jak i w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 roku[64]. Normy De gravioribus delictis z 2001 roku zawierały tutaj podobną dyspozycję[65].

Omawiane przestępstwo wiąże się z tzw. communcatio in sacris, czyli z uczestnictwem w kulcie liturgicznym lub w sakramentach innego Kościoła bądź wspólnoty chrześcijańskiej[66]. W Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 roku czynna communicatio in sacris była przedmiotem całkowitego zakazu[67]. Aktualny Kodeks Prawa Kanonicznego jest w tym względzie mniej rygorystyczny, albowiem w pewnych okolicznościach dopuszcza czynną communicatio in sacris[68]. Takie nastawienie obecnego Kodeksu jest zgodne z ekumeniczną linią Soboru Watykańskiego II, który w pewnych przypadkach zaleca communicatio in sacris[69], oczywiście z zachowaniem przepisów kościelnych[70]. Należy jednak podkreślić, iż pomimo tej otwartości communicatio in sacris jest z zasady zakazana. Aktualny Kodeks Prawa Kanonicznego przypomina o tym w fundamentalnej zasadzie wyrażonej w kan. 844 §1, według której katoliccy szafarze udzielają godziwie sakramentów tylko wiernym katolikom, którzy też godziwie przyjmują je tylko od szafarzy katolickich, a także w przepisie zawartym w kan. 1365 przewidującym obowiązek ukarania sprawiedliwą karą winnego zakazanego uczestnictwa w rzeczach świętych.

Vetita communicatio in sacris, a więc zakazane uczestnictwo w rzeczach świętych, może przybierać różne formy. Są to: udzielanie sakramentów osobom, które nie przyjęły jeszcze sakramentu chrztu (KPK/1983, kan. 842 §1); przyjmowanie przez wiernych Kościoła katolickiego bez spełnienia warunków stawianych przez KPK/1983 w kan. 844 §2 sakramentów pokuty, Eucharystii i namaszczenia chorych od szafarzy niekatolickich kościoła, w którym są ważne wspomniane sakramenty; udzielanie wyżej wspomnianych sakramentów przez szafarza katolickiego wiernym Kościołów wschodnich niekatolickich, gdyby oni sami o to nie prosili i nie byli odpowiednio dysponowani (KPK/1983, kan. 844 §3); udzielanie przez szafarza katolickiego wyżej wspomnianych sakramentów pozostałym chrześcijanom niemającym pełnej wspólnoty z kościołem katolickim, gdyby nie były spełnione wymagane warunki (KPK/1983, kan. 844 §4); dopuszczenie niekatolika do pełnienia zadania chrzestnego (KPK/1983, kan. 874); zakaz koncelebrowania Eucharystii z kapłanami lub szafarzami niekatolickimi (KPK/1983, kan. 908); zakaz sprawowania Eucharystii w świątyni jakiegoś Kościoła lub wspólnoty kościelnej niekatolickiej bez wyraźnej zgody ordynariusza miejsca (KPK/1983, kan. 933); pogrzeb kościelny niekatolika bez spełnienia warunków, o których mowa w KPK/1983, kan. 1183 §3. Aktualny Kodeks Prawa Kanonicznego przewiduje zatem cały szereg sytuacji, kiedy communicatio in sacris jest zakazana, a ewentualne naruszenia tych zakazów będą skutkować popełnieniem przestępstwa, o którym w kan. 1365.

Należy zaznaczyć, że spośród wyżej wymienionych możliwych naruszeń w zakresie vetita communicatio in sacris dla Kongregacji Nauki Wiary zostały zarezerwowane wyłącznie te, które są związane ze sprawowaniem sakramentu Eucharystii w myśl KPK/1983 kan. 908 oraz w KKKW/1990 kan. 702, ale i tutaj z pewnym ograniczeniem. Otóż w kan. 908 ustawodawca zabrania katolickim kapłanom koncelebrowania Eucharystii z kapłanami lub szafarzami kościołów lub wspólnot kościelnych niemających pełnej wspólnoty z Kościołem katolickim. Podobnie stawia sprawę ustawodawca w Kodeksie dla Kościołów wschodnich w kan. 702. W myśl cytowanych kanonów przestępstwo polega na koncelebrowaniu Eucharystii przez kapłana katolickiego z kapłanem czy szafarzem jakiegokolwiek Kościoła czy wspólnoty kościelnej nieposiadających pełnej wspólnoty z Kościołem katolickim. Ustawodawca wymaga zatem od współkoncelebransów pełnej wspólnoty kościelnej w myśl kan. 205 KPK/1983, w przeciwnym razie kapłan katolicki popełnia przestępstwo i powinien być ukarany zgodnie z kan. 1365 KPK/1983. Gdyby zatem zaistniała taka sytuacja, ordynariusz powinien podjąć przewidziane kroki.

Dla Kongregacji Nauki Wiary zostały zarezerwowane tylko takie sytuacje, kiedy kapłan katolicki koncelebruje Eucharystię z szafarzami jedynie tych wspólnot kościelnych, które nie posiadają sukcesji apostolskiej oraz nie uznają sakramentalności święceń kapłańskich. W tej perspektywie owszem, będzie przestępstwem w myśl kan. 908 i 1365 KPK/1983 koncelebra Eucharystii szafarza katolickiego z szafarzem prawosławnym, takie przestępstwo jednak nie jest zarezerwowane Kongregacji[71]. W takim przypadku ordynariusz winien sam podjąć kroki zmierzające do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa.

2.5. Konsekracja postaci eucharystycznych in sacrilegum finem

Piąte i ostatnie przestępstwo z grupy dotyczących Najświętszej Eucharystii i zarezerwowanych dla Kongregacji Nauki Wiary, to konsekracja in sacrilegum finem jednej lub obydwu postaci w czasie eucharystycznej celebracji lub też poza nią[72]. Bezpośrednim źródłem takiego przepisu jest kan. 927 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku[73], który z kolei prawie dosłownie przejął to, co w tej materii przewidywał kan. 817 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku[74]. Nie znajdujemy natomiast podobnego przepisu w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich z 1990 roku. Należy ponadto zaznaczyć, że ani KPK/1983, ani KKKW/1990 nie zawierały wymienionego naruszenia w katalogu poszczególnych przestępstw. Normy z 2001 roku przewidywały z kolei omawianą formę przestępstwa, ale ujmowały ją nieco inaczej – jako konsekrację w celach świętokradczych jednej postaci bez drugiej w czasie celebracji Eucharystycznej oraz jako konsekrację obydwu postaci, ale poza celebracją Eucharystyczną[75].

Omawiane przestępstwo, jak to wynika z Norm De delictis reservatis z 2010 roku, przybiera jedną z dwóch form: po pierwsze może polegać na dokonaniu konsekracji in sacrilegum finem jednej postaci lub obydwu w czasie Eucharystycznej celebracji; po drugie – na dokonaniu konsekracji jednej postaci lub obydwu, zawsze in sacrilegum finem, ale poza sprawowaniem Eucharystii.

W związku z pierwszą formą przestępstwa należy stwierdzić, że podczas sprawowania Mszy świętej powinno się dokonać konsekracji obydwu postaci, to jest chleba i wina. Wynika to z samego prawa boskiego, ponieważ Chrystus podczas ostatniej wieczerzy ofiarował Bogu Ojcu Ciało i Krew swoją pod postaciami chleba i wina, tak też polecił czynić swoim Apostołom i ich następcom mówiąc: „To czyńcie na moją pamiątkę” (Łk 22,9). Chrystus polecił zatem składać Jego Ofiarę pod dwiema postaciami i dlatego też kapłani nie mogą dokonywać konsekracji jednej tylko postaci czy to podczas Mszy świętej, czy też poza nią[76]. Nie będzie jednak przestępstwem dokonanie konsekracji tylko jednej postaci podczas Mszy świętej w sytuacji, gdy kapłan zauważy dopiero po konsekracji lub nawet w czasie Komunii świętej, że w kielichu ma nie wino, ale samą wodę. W takiej sytuacji zgodnie z zaleceniem, jakie znajdujemy we wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego, kapłan powinien usunąć wodę do jakiegoś naczynia, a następnie wlać do kielicha wino z wodą i dokonać konsekracji, wypowiadając słowa dotyczące konsekracji kielicha, nie ma natomiast obowiązku powtórnego konsekrowanie chleba[77]. W myśl kan. 927 niedopuszczalna jest zatem, oczywiście oprócz sytuacji powyżej opisanej, konsekracja tylko jednej postaci czy to wina, czy chleba. Zakaz ten nie ulega zawieszeniu nawet w sytuacji ostatecznej konieczności. Ponadto zgodnie z nowymi dyspozycjami przestępstwem będzie także konsekracja obydwu postaci podczas Mszy świętej, ale w celu świętokradczym.

Podobnie nie godzi się nawet w sytuacji ostatecznej konieczności dokonywać konsekracji jednej albo obydwu postaci poza sprawowaniem Eucharystii. Powyższy zakaz wynika z faktu, że Ostatnia Wieczerza była doroczną wieczerzą paschalną obchodzoną według pewnego rytuału. Chrystus przemienił podczas niej chleb i wino w swoje Ciało i Krew w pewnym kontekście i dlatego dzisiaj Kościół pragnie, aby konsekracja dokonywała się jedynie w czasie obrzędów Mszy świętej[78]. Msza św. posiada i dzisiaj ściśle określoną strukturę, na którą oczywiście składają się dwie zasadnicze części – liturgia słowa i liturgia eucharystyczna, które są tak ściśle ze sobą złączone, że stanowią jeden akt kultu. Oprócz tego niektóre obrzędy rozpoczynają i kończą celebrację[79]. Kanon 927 aktualnego Kodeksu traktuje liturgię eucharystyczną w sposób całościowy, a to oznacza, że nie można swobodnie w niej przebierać, pomijając niektóre części. Niedopuszczalna jest zatem konsekracja jednej lub obydwu postaci eucharystycznych poza liturgią Mszy świętą.

Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia, należy stwierdzić, że w każdym z obydwu przewidzianych w nowych normach przypadków mamy do czynienia z bardzo poważnym zakazem, który nie dopuszcza wyjątków nawet w sytuacjach ostatecznej konieczności. Jakiekolwiek wykroczenie będzie tutaj zawsze niegodziwe (nefas est). Należy jednak zaznaczyć, że przestępstwem zarezerwowanym dla Kongregacji są tylko te wykroczenia, które zostaną popełnione in sacrilegum finem, czyli z wyraźnym zamiarem świętokradczym[80]. Cel świętokradczy może się wyrażać w tych samych motywach i działaniach, o których była mowa w przypadku przestępstwa profanacji postaci konsekrowanych. Konsekracja in sacrilegum finem jednej lub obydwu postaci w czasie Mszy świętej czy też poza nią może być dokonywana po to, aby przeznaczyć postacie konsekrowane do aktów bezwstydnych i bezbożnych, do celebracji czarnych mszy, rytów satanistycznych lub masońskich, magii, wróżbiarstwa lub innego rodzaju zabobonów[81]. Na uwagę zasługuje ponadto fakt, że autorem tego przestępstwa może być tylko kapłan ważnie wyświęcony. Należy przyjąć, że będzie on winny omawianego przestępstwa zarówno wtedy, kiedy sam dokona konsekracji i profanacji postaci konsekrowanych[82], jak i wtedy, kiedy będzie jedynie świadomym autorem konsekracji postaci, które później zostaną sprofanowane przez kogoś innego.

Zgodnie z aktualnie przyjętym sformułowaniem nie ma znaczenia, czy konsekrowana będzie tylko jedna, czy obydwie postaci w czasie celebracji eucharystycznej czy też poza nią, istotny jest natomiast świętokradczy charakter takiej konsekracji[83]. Aktualne sformułowanie wydaje się być bardziej precyzyjne, co pozwala uniknąć ewentualnych trudności interpretacyjnych, jakie można było napotkać w odniesieniu do poprzedniej wersji[84].

3. Zakończenie

W dzisiejszym Kościele coraz wyraźniej dostrzega się potrzebę ponownego odkrywania prawa karnego oraz konieczność częstszego i bardziej adekwatnego aplikowania tego działu prawa kanonicznego właśnie ze względu na wartości, na straży których stoi.

To odkrywanie aktualności kościelnej władzy karania odbywa się niestety w przykrym kontekście poważnych naruszeń dyscypliny kościelnej nie tylko w materii obyczajów, ale także – jak się okazuje – w materii sakramentów. Szczególną rolę w karnej ochronie sakramentów odgrywają obecnie Normy De delictis reservatis z 2010 roku. W części poświęconej normom substancjalnym bazują one wprawdzie na tym, co zostało wprowadzone w Normach De gravioribus delictis z 2001 roku, niemniej jednak w tym, co się odnosi do poszczególnych przestępstw przeciw sakramentom, wprowadzają istotne zmiany i innowacje. Należy stwierdzić, że zarówno zachowanie dotychczasowych dyspozycji w materii delicta graviora, jak i wprowadzenie tutaj pewnych zmian i innowacji świadczy o tym, że Kościół z wielką troską podchodzi do kwestii ochrony sakramentów. Z drugiej jednak strony, co może być bardzo niepokojące, konieczność aktualizacji norm dotyczących ochrony sakramentów – w sposób szczególny Eucharystii – wskazuje na zdarzające się stosunkowo często naruszenia w związku ze sprawowaniem sakramentów.

W kontekście możliwych naruszeń w tym, co się odnosi do godziwego i/lub ważnego sprawowania sakramentu Eucharystii istotne znaczenie ma zatem znajomość oraz właściwa wykładnia istotnych znamion przestępstw przeciwko sakramentom przewidzianych w obecnie obowiązującym prawie karnym, szczególnie w odniesieniu do przestępstw należących aktualnie do kategorii delicta reservata. Stąd też konieczne jest także prowadzenie badań i analiz mających na celu nieustanne pogłębianie i upowszechnianie dyscypliny kościelnej w tak delikatnej i ważnej materii, jaką stanowi karna ochrona sakramentów. Dlatego pragnę wyrazić wdzięczność za zorganizowanie konferencji poświęconej kościelnej władzy karania w misji Kościoła oraz za zaproszenie mnie do wzięcia w niej udziału.

Bibliografia

Astigueta D. G., La consagración con fin sacrílego: la intención del ministro, „Periodica” 98 (2009), s. 33-80.

Astigueta D. G., Ultime modifiche al motu proprio delicta graviora, w: Il quindicesimo anniversario dell’istituto di diritto canonico “Ad instar facultatis” dell’Università Cattolica Pázmány Péter, red. Sz. Anzelm Szuromi, Budapeszt 2011, s. 69-87.

Bajcar M., Delitti contro la religione e l’unità della Chiesa con particolare riferimento alla „Communicatio in sacris”, confronto tra il CIC 1983 e il CCEO 1990, Roma 1998.

Barbero P., Tutela della comunione ecclesiale e sanzioni canoniche, Lugano 2011.

Borek D., Ordynariusz a <Delicta Graviora> zarezerwowane Kongregacji Doktryny Wiary, „Prawo Kanoniczne” 47 (2004) nr 3-4, s. 99-128.

Borek D., Przestępstwa przeciwko sakramentom w Normach De delictis reservatis z 2010 roku, „Prawo Kanoniczne” 55 (2012) nr 4, s. 111-158.

Botta R., La norma penale nel diritto della Chiesa, Bologna 2001.

Calabrese A., Diritto penale canonico, Città del Vaticano 1996.

Chiappetta L., Prontuario di Diritto Canonico e Concordatario, Roma 1994.

Cito D., Delicta graviora contro la fede e sacramenti, w: Questioni attuali di diritto penale canonico, Studi Giuridici 96, Città del Vaticano 2012, s. 31-53.

Cito D., La probità morale nel sacerdozio ministeriale (il m.p. “sacramentorum sanctitatis tutela”), „Fidedlium Iura” 13 (2003), s. 128-133.

Congregatio pro Doctrina Fidei, Breve relazione circa le modifiche introdotte nelle Norme de gravioribus delictis riservate alla Conregazione per la Dottrina della Fede, 15 luglio 2010, w: http://vatikan.va/resources/index_it.htm (odczyt z dn. 1.12.2016).

Congregatio pro Doctrina Fidei, Epistula a Congregatione pro Doctrina Fidei missa ad totius Catholicae Ecclesiae Episcopos aliosquae Ordinarios et Hierarchos inter esse habentes: de delictis gravioribus eidem Congregationi pro Doctrina Fidei reservatis, 18 maii 2001, AAS 93 (2001), s. 785-788, tłumaczenie polskie Listu Kongregacji Doktryny Wiary, „Miesięcznik Pasterski Płocki” 68 (2001) nr 10, s. 415-417.

Congregatio pro Doctrina Fidei, Normae de delictis Congregationi pro Doctrina Fidei reservatis seu Normae de delictis contra fidem necnon de gravioribus delictis (21.05.210), AAS 102 (2010), s. 419-434.

Congregazione per la Dottrina della Fede, Lettera circolare ai Presidenti delle Conferenze Episcopali circa l’uso del pane con poca quantità di glutine ed del mosto come materia eucaristica, 24 lipca 2003, Prot. 89/78 – 17498.

Congregazione per la Dottrina della Fede, Lettera circolare ai Presidenti delle Conferenze Episcopali circa l’uso del pane con poca quantità di glutine ed del mosto come materia eucaristica, 19 giugno 1995, „Notitiae” 31 (1995), s. 608-610; Notitiario CEI 16 (1995), s. 280-281; EV 14, 1694-1696; LE 5609.

Congregazione per la Dottrina della Fede, Modificate le norme „de gravioribus delictis”: procedure più efficaci per contribuire alla chiarezza del diritto, „L’Osservatore Romano”, 16 luglio 2010, s. 1, 4-5, 8.

D‘Auria A., L‘imputabilità nel diritto penale canonico, Roma 1997.

De Paolis V., Cito D., Le sanzioni nella Chiesa. Commento al Codice di Diritto Canonico, Libro VI, Roma 2000.

De Paolis V., Norme de gravioribus delictis riservati alla Congregazione per la Dottrina della Fede, „Periodica” 91 (2002), s. 273-312.

Dezzuto C., Delicta reservata contro la fede e contro i sacramenti, w: Quaderni di Ius Missionale 3, a cura di Andrea D’Auria – Claudio Papale, I delitti riservati alla Congregazione per la Dottrina della Fede, Roma 2014, s. 47-78.

Ferme B. E., Graviora delicta: the apostolic letter M.P. sacramentorum sanctitatis tutela, w: Il processo penale canonico, red. Z. Suchecki, Roma 2003, s. 365-382.

Jan Paweł II, List Apostolski Ordinatio Sacerdotalis, 22 maja 1994, „L’Osservatore Romano” 8 (1994), s. 7-9.

Joannes Paulus II, Litterae Apostolicae motu proprio datae quibus Normae de gravioribus delictis Congregationi pro Doctrina Fidei reservatis promulgantur, Sacramentorum sanctitatis tutela, 30 aprilis 2001, AAS 93 (2001), s. 737-739.

Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja O zachowaniu i unikaniu pewnych rzeczy dotyczących Najświętszej Eucharystii, Kraków 2004.

Kongregacja Kultu Bożego i dyscypliny sakramentów, Nowe Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, Poznań 1986.

Llobell J., Il giusto processo penale nella Chiesa e gli interventi (recenti) della Santa Sede, Archivio Giuridico vol 96, fasc. 2-2012, s. 165-224.

Núñez G., La competencia penal de la Congregación para la Doctrina de la Fe. Comentario al m.p. Sacramentorum Sanctitatis Tutela, „Ius Canonicum” 53 (2003), s. 369-388.

Pastuszko M., Obrzędy i ceremonie sprawowania Eucharystii (kanony 923-930), „Prawo Kanoniczne” 36 (1993) nr 1-2, s. 69-130.

Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. IV, Olsztyn 1990.

Pighin B. F., Diritto penale canonico, Venezia 2008.

Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis, Responsio ad propositum dubium, 4 iunii 1999, „Communicationes” 31/1 (1999), s. 38.

Pontificium Consilium de Legum Textibus Interpretandis, Tutela della Sanctissima Eucaristia, „Communicationes” 31/1 (1999), s. 40.

Sacra Congregatio pro Doctrina Fidei, Declaratio Circa quaestionem admissionis mulierum ad sacerdotium ministeriale Inter insigniores, 15 octobris 1976, AAS 69 (1977), s. 98-116.

Scicluna Ch. J., Procedura e prassi presso la Congregazione per la Dottrina della Fede ai Delicta Graviora, w: Processo penale e tutela dei diritti nell’ordinamento canonico, red. D. Cito, Milano 2005, s. 279-288.

Sobór Watykański II, Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio (1964).

Stokłosa M., Modyfikacje wprowadzone do tekstu Normae de gravioribus delictis, „Prawo i Kościół” 3 (2011), s. 101-129.

Suchecki Z., Le privazioni e le proibizioni nel Codice di Diritto Canonico del 1983, Città del Vaticano 2010.

Syryjczyk J., Kanoniczne prawo karne, część szczególna, Warszawa 2003.

Syryjczyk J., Profanacja Eucharystii według karnego ustawodawstwa kanonicznego i polskiego prawa karnego, „Prawo Kanoniczne” 29 (1986) nr 3-4, s. 197-201.

Syryjczyk J., Sankcje w Kościele. Część ogólna, komentarz, Warszawa 2008.

Urru G., Punire per salvare. Il sistema penale nella Chiesa, Roma 2002.