Symbolum Apostolorum (Credo in Deum) i Symbolum Niceno-Constantinopolitano (Credo in unum Deum) w liturgii chrztu i Mszy św. Kościoła rzymskiego

The Apostles' Creed (Symbolum Apostolorum, Credo In Deum) and the Nicenoconstantinopolitan Creed (Symbolum Niceno-Constantinopolitano, Credo in Unum Deum) in the Liturgy of Baptism and Holy Mass of the Roman Church

https://doi.org/10.4467/25443283SYM.24.011.22227

 

Abstrakt

Głoszenie Dobrej Nowiny przez apostołów było wzywaniem do nawrócenia i do wiary w Boże Objawienie i nauczanie Kościoła. Dorośli, którzy uwierzyli w Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego i Zbawiciela, po przygotowaniu w czasie katechumenatu byli przyjmowani do Kościoła przez sakrament chrztu i dopuszczani do Eucharystii. Kościół od początku treść głoszonej wiary zawierał w krótkich formułach, które należało zapamiętać i zachowywać. Taką najstarszą formułą wiary jest Symbol Apostolski, ułożony według tradycji przez samych apostołów. Był on następnie szczegółowo wyjaśniany i przekazywany kandydatom do chrztu i przez nich „oddawany” bezpośrednio przed udzieleniem im tego sakramentu. Z czasem powstały przygotowane przez Sobór Nicejski (325) i Konstantynopolitański (381) Symbole wiary, które były stosowane najpierw w liturgii chrzcielnej, a następnie podczas Mszy św. Każdy Symbol zawiera wyznanie wiary w Trójcę Świętą i główne prawdy nauczania Kościoła katolickiego: jeden chrzest na odpuszczenie grzechów, wiarę w zmartwychwstanie ciała i w życie wieczne. Symbol wiary w liturgii występuje w formie deklaratywnej (głównie we Mszy św.) oraz w formie interrogatywnej (zwykle w liturgii chrztu). Autorami najbardziej znanych wyjaśnień (expositiones) Symbolu Apostolskiego i katechez są tacy ojcowie Kościoła, jak św. Ambroży, św. Augustyn, św. Cyryl Jerozolimski i Rufin z Akwilei. Obszerne współczesne wyjaśnienie Symbolu zawiera Katechizm Kościoła katolickiego.

Słowa kluczowe: Apostołowie, Ambroży, Augustyn, chrzest, Credo, expositio Symboli, katechumenat, Katechizm Kościoła katolickiego, Msza święta, Mszał rzymski, regula fidei, Rytuał rzymski, Sakramentarze, Sobór Nicejski, Sobór Konstantynopolitański, Symbol Apostolski, Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański, traditio/redditio Symboli

 

Abstract

The proclamation of the Good News by the Apostles was a call to conversion and to faith in Divine Revelation and the teaching of the Church. Adults who believed in Jesus Christ as the Son of God and Savior, after preparation during the catechumenate, were received into the Church through the sacrament of baptism and admitted to the Eucharist. From the beginning, the Church expressed the content of the proclaimed faith in short formulas that were to be memorized and preserved. The oldest such formula of faith is the Apostles’ Creed, traditionally composed by the Apostles themselves. It was later explained in detail and passed on to baptismal candidates, who would “recite” it directly before receiving the sacrament. Over time, the Creeds prepared by the Council of Nicaea (325) and the Council of Constantinople (381) were developed. These were first used in baptismal liturgy and later during Holy Mass. Each Creed contains a profession of faith in the Holy Trinity and the core truths of Catholic teaching: one baptism for the forgiveness of sins, belief in the resurrection of the body, and in eternal life. In liturgy, the Creed appears in two forms: declarative (mainly during Holy Mass) and interrogative (typically in baptismal liturgy). The most well-known explanations (expositiones) of the Apostles’ Creed and catecheses were written by Church Fathers such as St. Ambrose, St. Augustine, St. Cyril of Jerusalem, and Rufinus of Aquileia. A comprehensive modern explanation of the Creed is found in the Catechism of the Catholic Church.

Keywords: Apostles, Ambrose, Augustine, Baptism, Creed, Exposition of the Creed, Catechumenate, Catechism of the Catholic Church, Holy Mass, Roman Missal, Rule of Faith, Roman Ritual, Sacramentaries, Council of Nicaea, Council of Constantinople, Apostles’ Creed, Niceno-Constantinopolitan Creed, Tradition/Handing over the Creed

 

1. Wiara i liturgia

Najważniejszym kryterium żywej wiary każdego chrześcijanina oraz całej miejscowej wspólnoty wiernych jest uczestnictwo w liturgii i życie zgodne z wyznawaną wiarą. Wynika to jednoznacznie z Katechizmu Kościoła katolickiego, którego pierwsza część dotyczy wiary chrześcijańskiej z jej centralnym wydarzeniem, jakim jest Osoba i dzieło zbawcze Jezusa Chrystusa. Kościół głosi te zbawcze misteria, wzywając do wiary, a następnie celebruje je w liturgii. Dlatego druga część Katechizmu odnosi się do celebracji misterium chrześcijańskiego, czyli do liturgii Kościoła. Z kolei uczestnictwo w liturgii, głównie przyjmowanie sakramentów świętych, rodzi zobowiązanie do odpowiedniej postawy moralnej w życiu osobistym i społecznym, czyli do postępowania według Dekalogu, nauczania Chrystusa i Jego Kościoła (por. III część Katechizmu) oraz do osobistej modlitwy (IV część). W ten sposób zachowuje się znaną zasadę, że lex credendi wyraża się w lex orandi i wymaga lex vivendi (agendi). Innymi słowy, wiara powinna prowadzić do liturgii, a liturgia – kształtować i skutecznie wpływać na całe życie chrześcijańskie jednostki i wspólnoty. 

Na związek wiary z liturgią, która jest modlitwą i źródłem życia chrześcijańskiego, wskazał Jan Paweł II w konstytucji Fidei depositum ogłaszającej Katechizm Kościoła katolickiego. Udział w liturgii Kościoła wymaga wiary, ale jeśli wiara nie przejawia się w działaniu, jest martwa (por. Jk 2,14-16) i nie może przynieść owoców życia wiecznego (KKK s. 8). Benedykt XVI zaś napisał, że źródłem naszej wiary i liturgii eucharystycznej jest bowiem to samo wydarzenie: dar, jaki Chrystus uczynił z samego siebie w tajemnicy paschalnej[1]. Udział w liturgii wymaga wiary, jest jej aktualizacją i potwierdzeniem, przyczynia się do jej wzrostu, ale także jest ciągłym przypominaniem zasad życia według wyznawanej wiary. 

 

2. Dlaczego potrzebne są formuły wiary?

Wyznanie wiary w liturgii sprawowanej we wspólnocie wymaga ustalonego tekstu, dostosowanego do wspólnego powtarzania. Kościół od początku „wyrażał i formułował swoją wiarę w krótkich i normatywnych dla wszystkich formułach”, przeznaczonych głównie dla kandydatów do chrztu (KKK 186). W czasach Ojców Kościoła wyznanie wiary określano terminem symbolum[2]. Symbol wiary ma ścisły związek z całym misterium chrześcijańskim, z całą tradycją i kontynuacją apostolskiego przepowiadania (por. KKK 187). Symbol wiary występujący w liturgii jest także aktem kultu, w którym cały Kościół i poszczególni jego członkowie wielbią Boga i dziękują za dzieła zbawienia dokonane przez Niego od stworzenia świata. W tym uwielbieniu i dziękczynieniu łączą się zawsze z Jego Synem Jezusem Chrystusem, jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi (por. 1 Tm 2,5).

W liturgii Kościoła najbardziej znane i najważniejsze są dwa symbole wiary: Symbolum Apostolicum (Skład Apostolski)[3] jako starożytny symbol chrzcielny Kościoła rzymskiego „uważany za wierne streszczenie wiary Apostołów” i „najstarszy katechizm rzymski” (KKK 196) oraz Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański. Symbolu należało nauczyć się na pamięć[4]. Ponieważ Symbol zawiera najważniejsze tajemnice wiary, które Kościół głosi, wyznaje i celebruje w liturgii, liturgia jest jego „naturalnym środowiskiem”. Symbol jest osobistym, publicznym i wspólnotowym wyznaniem wiary Kościoła, odpowiedzią na zbawcze działanie Boga. W liturgii Symbol jest również aktem kultu, jest modlitwą[5].

Symbol miał najpierw cel liturgiczny, był formułą wiary wyznawaną przez katechumenów przed przyjęciem chrztu, dlatego określano go także „symbolem chrzcielnym”. Najstarszą formułę chrzcielnego wyznania wiary w formie interrogatywnej składanej przez kandydata do chrztu przekazał Hipolit Rzymski († 235) w Tradycji Apostolskiej (ok. 215 r.).

Wśród różnych formuł zawierających wyznanie wiary chrześcijańskiej szczególne miejsce zajmuje Symbol Apostolski „słusznie uważany za wierne streszczenie wiary Apostołów” i za „najstarszy katechizm rzymski” (KKK 196). Symbol Apostolski, jeśli odmawiany jest z wiarą, prowadzi do „komunii z Bogiem Ojcem, Synem i Duchem Świętym, a także z całym Kościołem, który przekazuje nam wiarę i w którym wierzymy” (KKK 197). 

Najstarsze świadectwa głównych treści obecnego Symbolu Apostolskiego mają ścisły związek z liturgią Kościoła, z chrztem i Eucharystią. W przygotowaniu dorosłych do sakramentu chrztu podawano im w zwięzłej formule istotne prawdy wiary Kościoła przekazanej przez Apostołów. Dlatego nazywano je Symbolem Apostolskim[6]. Odtąd także występujące w liturgii chrzcielnej wyznanie wiary (Credo) stało się kryterium ortodoksyjności nauczania Kościoła. Od połowy III w. Symbol rzymski (Vetus Symbolum Romanum) w formie deklaratywnej, wyrażony w języku greckim i łacińskim, stał się wzorem dla podobnych formuł wiary Kościoła na Wschodzie i na Zachodzie. Symbol Apostolski w obecnej formie jest „poszerzonym starym chrzcielnym Symbolem Rzymskim”[7]. W liturgii Kościoła rzymskiego występuje zarówno w dawnej, skróconej formie interrogatywnej, wywodzącej się z obrzędów chrzcielnych, jak i postaci pełnego Symbolu Apostolskiego (forma deklaratywna). Każda z nich jest wyznaniem wiary w Trójcę Świętą oraz w Kościół powszechny (katolicki). 

 

3. Powstanie i funkcja Symbolu Apostolskiego

Jak powstał Symbol Apostolski? Rufin z Akwilei († 411) w komentarzu do Symbolu Apostolskiego odwoływał się do „tradycji starszych” i nauczał, że po zesłaniu Ducha Świętego Apostołowie przed swoim rozejściem się na cały świat, aby ujednolicić swoje nauczanie, zebrali w krótkiej formie te prawdy wiary, które każdy z nich uznawał za ważne i tak powstał Symbol Apostolski złożony z 12 artykułów[8]. Symbol Apostolski jako wyznanie wiary znany było już w IV wieku. Legenda przypisująca konkretne artykuły wiary Symbolu poszczególnym Apostołom została rozwinięta dopiero w VIII wieku na terenie Galii przez opata i biskupa św. Pirmina († 753), założyciela klasztoru w Reichenau, który podał prawie dosłownie aktualny tekst Symbolu Apostolskiego. Według tej legendy po zesłaniu Ducha Świętego (por. Dz 1,1-4) Apostołowie zebrani w Jerozolimie, pod Jego natchnieniem ułożyli Symbol wiary w następującej formie: „Piotr: Wierzę w Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi”; Jan: „i w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pana naszego”; Jakub: „który się począł z Ducha Świętego, narodził się z Maryi Panny”; Andrzej: „umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrzebion”; Filip: „zstąpił do piekieł”; Tomasz: „trzeciego dnia zmartwychwstał”; Bartłomiej: „wstąpił do nieba, siedzi po prawicy Boga wszechmogącego”; Mateusz: „stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych”; Jakub Alfeusza: „wierzę w Ducha Świętego”; Szymon Zelota: „święty Kościół powszechny”; Juda Jakubowy: „świętych obcowanie, grzechów odpuszczenie”; znowu Tomasz: „ciała zmartwychwstanie, żywot wieczny”[9].

Symbol Apostolski składa się z 12 artykułów przypisywanych poszczególnym Apostołom, wymienianych według kolejności w Dz 1,13 i w Kanonie rzymskim. Ta legenda rozpowszechniła się szybko w literaturze chrześcijańskiej. Nawiązywali do niej tacy teologowie średniowieczni, jak Rabanus Maurus († 856), Piotr Abelard († 1142), św. Tomasz z Akwinu († 1274) oraz Katechizm Rzymski Soboru Trydenckiego (1566) i liczne dzieła homiletyczne. Według M. Starowieyskiego legenda o powstaniu Symbolu Apostolskiego jest przykładem „teologii narratywnej końca epoki patrystycznej”[10]. Nazwy Symbol Apostolski używał św. Ambroży (por. Ep. 42, 5), który także w jego wyjaśnianiu kilkakrotnie wyrażał przekonanie, że to sami Apostołowie ułożyli to wyznanie wiary[11].

Symbol Apostolski jest wyznawaniem wiary chrzcielnej w Trójcę Świętą, wiarę w Boga Ojca, który stworzył niebo i ziemię, wiarę w Jezusa Chrystusa Pana naszego, który dla naszego zbawienia zstąpił z nieba, cierpiał, umarł i zmartwychwstał, wiarę w Ducha Świętego, uświęca w Kościele i prowadzi do życia wiecznego[12]. Symbol Apostolski jest poszerzonym wyznaniem wiary wymaganym od kandydatów przed chrztem w imię Trójcy Świętej (por. Mt 18,19). Jest Symbolem wybitnie trynitarnym i został redagowany dla potrzeb katechumenów[13]. Jego wielki autorytet wynika z faktu, że „jest on symbolem, którego strzeże Kościół rzymski, gdzie miał siedzibę Piotr, pierwszy z Apostołów” (KKK 194)[14]. Jeśli odmawiany jest z wiarą, prowadzi do „komunii z Bogiem Ojcem, Synem i Duchem Świętym, a także z całym Kościołem, który przekazuje nam wiarę i w którym wierzymy” (KKK 197)[15].

Chociaż Symbol Apostolski rozpoczyna się od wyznania „Wierzę” (liczba pojedyncza), to wspólnie odmawiany ma także znaczenie wspólnototwórcze, łączy wszystkich wyznających tę samą wiarę. Przez zawarte w nim najważniejsze treści kerygmatu głoszonego przez Kościół pełni jednocześnie funkcję katechetyczną. Ponieważ odmawiany jest w liturgii w formie modlitwy, można także mówić o jego funkcji doksologicznej. 

 

4. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański 

Drugim Symbolem wiary katolickiej używanym w liturgii jest Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański. Jest on owocem dwóch pierwszych soborów powszechnych w 325 r. (Nicea) i w 381 r. (Konstantynopol)[16]. Z jego 12 części 7 jest z Symbolu Nicejskiego, który miał charakter typowo antyariański, a 5 z Soboru Konstantynopolitańskiego[17]. Należy on do Symboli soborowych, zawiera wyznanie wiary w Syna Bożego, który jest „zrodzony, a nie stworzony i współistotny Ojcu” (homousios, por. KKK 465). 

Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański jest oparty na chrzcielnym symbolu Euzebiusza z Cezarei Palestyńskiej, i używany był najpierw w Konstantynopolu w czasie udzielania chrztu[18]. Także obecnie jest on wspólny wszystkim wielkim Kościołom Wschodu i Zachodu (KKK 195). Jest to wyznanie wiary oparte na Symbolu Nicejskim, ale poszerzone o wiarę w Ducha Świętego i na Wschodzie używane w każdej Mszy św. Na Zachodzie zaś w VIII w. podczas liturgii chrzcielnej i z czasem stało się najważniejszym symbolem wiary w całym chrześcijaństwie. 

Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański podkreśla Bóstwo i współistotność Ducha Świętego: „Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca pochodzi, który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie i chwałę, który mówił przez Proroków”. Krótkie wyznanie wiary w Symbolu Apostolskim (Credo in Deum) zostało rozwinięte na tych soborach w Credo in unum Deum[19].

W liturgii Kościoła rzymskiego, w zależności od rodzaju celebracji, występuje zarówno Symbol Apostolski, jak i Nicejsko-Konstantynopolitański, ten zaś zwykle w liturgii Mszy św. w formie deklaratywnej. Natomiast w formie interrogatywnej i skróconej, wywodzącej się z obrzędów chrztu, jest w innych celebracjach liturgicznych. W każdej formie jest wyznaniem wiary w Trójcę Świętą oraz w Kościół powszechny (katolicki) i każda zawiera najważniejsze artykuły wiary katolickiej. Symbol (Credo) w liturgii, podobnie jak wyznanie grzechów (Confiteor) jest w liczbie pojedynczej – ja wierzę[20].

 

5. Symbol Apostolski i Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański w liturgii chrztu do XVII wieku

W przygotowaniu dorosłych do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej podawano w zwięzłej formule istotne prawdy wiary Kościoła zawarte w Symbolu Apostolskim[21]. Jego przyjęcie było warunkiem dopuszczenia do sakramentów oraz kryterium ortodoksyjności wiary Kościoła[22]. Tekst symbolu należało zapamiętać i nie wolno było w żadnym wypadku na czymkolwiek go zapisywać, należało zapisać go w sercu. Zapamiętanie ułatwia pokochanie poznanych prawd, tłumaczył św. Augustyn, podkreślał jego zbawienny wpływ na życie i ostrzegał przed przekazaniem go ludziom niepowołanym: „Dla zapamiętania jednak tych samych słów w żadnym wypadku nie powinniście ich spisywać, lecz nauczyć się ich ze słuchania, nawet gdybyście odczuwali potrzebę ich zapisywania, ale zawsze trzeba zachowywać je w pamięci i sobie ponownie przypominać. Wszystko bowiem, co usłyszycie w Symbolu, zawarte jest w boskich tekstach Pisma Świętego i zazwyczaj słyszycie raz po raz o wszystkim, jak zachodzi potrzeba”[23]. 

Chrzcielne wyznanie wiary było w formie trzech pytań i odpowiedzi dotyczących treści Symbolu Apostolskiego[24]. Syntetyczna i prosta forma Symbolu służy przede wszystkim do tego, aby początkującym w wierze dać podstawowy pokarm, który potem stopniowo należy uzupełniać przez dalsze nauczanie. Symbol zawiera przymierze z Bogiem i zapowiada to, co kiedyś ma się urzeczywistnić w Bogu, gdy ustąpią wiara i nadzieja. Człowiek stanie się uczestnikiem niebieskiego królestwa. Św. Cyprian wyznanie wiary nazywał Symbolum Trinitatis, gdyż jest wyznaniem wiary w Trzy Osoby Boskie i głosi dokonane przez nie dzieła: Ojciec – jest Wszechmogącym Stwórcą (por. Dz 14,25), Syn stał się człowiekiem, umarł i zmartwychwstał, Duch Święty uświęca[25].

Treść Symbolu Apostolskiego była przedmiotem nauczania w okresie katechumenatu. Świadczą o tym zachowane dzieła Ojców Kościoła, np.: św. Ambrożego († 397) Explantatio Symboli ad initiandos[26], św. Augustyna († 430) De fide et Symbolo[27], Sermo de symbolo ad catechumenos[28], Sermones 212-215[29], Rufina z Akwilei († 411) Expositio Symboli[30]. Katechezy Ojców Kościoła dotyczące Symbolu Apostolskiego głoszone do katechumenów są świadectwem wiary Kościoła opartej na tradycji sięgającej jego początków[31].

Od IV w. w liturgii katechumenatu występują specjalne obrzędy związane z przekazywaniem, czyli przyjęciem Symbolu Apostolskiego (traditio Symboli) i jego publiczną recytacją (oddaniem) przed przyjęciem sakramentów inicjacji chrześcijańskiej (redditio Symboli). Obrzędy te zawierają najstarsze Sakramentarze[32] i Ordines Romani[33]. W Rzymie przekazanie Symbolu (traditio) miało miejsce w sobotę IV tygodnia Wielkiego Postu, a jego oddanie (redditio) dzień przed chrztem. Wybrani (electi) głośno recytowali go przed wspólnotą. Chodziło nie tylko o sprawdzenie, czy kandydaci dokładnie nauczyli się Symbolu, ale że od chrztu mają prowadzić życie zgodnie z poznaną i wyznawaną wiarą Kościoła. 

Św. Augustyn następująco wyjaśniał znaczenie „oddania Symbolu”: „Przyjęliście więc i oddaliście to, co zawsze powinniście zachować w duchu i w sercu, co macie odmawiać na waszych łożach, o czym macie myśleć na ulicach i o czym nie powinniście zapominać podczas posiłków. Nawet gdy ciało śpi, niech w nim czuwa serce”. Kazanie IV na oddanie Symbolu kończył słowami „Unikajcie zatem, na ile to możliwe, wszelkich odmiennych i różnorodnych zwodzicieli, których sekty i imiona, ze względu na wielką ich liczbę, długo trzeba by teraz wymieniać”[34].

Według Sakramentarza Gelazjańskiego (VIII w.) przed chrztem prezbiter pytał kandydata,w jakim języku chce wyznać wiarę, po grecku czy po łacinie, a następnie śpiewał Credo in unum Deum po grecku[35] i po łacinie[36]. W Ordo XI (IX w.)[37] podczas trzeciego skrutynium, zwanego in aurium apertione, w jeden obrzęd połączono przekazanie Ewangelii, Symbolu i Modlitwy Pańskiej[38]. Przekazanie Symbolu wiary (traditio symboli)[39] poprzedzone było wprowadzeniem kapłana zawierającym jego krótki wykład (praefatio symboli) i zachętę do prawdziwego nawrócenia, przyjęcia wiary otwartym sercem. Następnie kapłan polecał akolitom, aby śpiewali kolejno po grecku i po łacinie tekst Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego (nie Symbol Apostolski). W obrzędzie tym, który miał już znaczenie tylko symboliczne, połączono w jeden dawne dwa obrzędy: przekazanie i oddanie symbolu wiary (traditio-redditio symboli). Podobnie według Pontificale Romano-Germanicum (X w.) przekazanie Symbolu było połączone z przekazaniem Modlitwy Pańskiej[40].

 

6. Symbol Apostolski w liturgii chrztu dzieci i dorosłych w Rituale Romanum (1614)

Rytuał rzymski z 1614 r. zawierał obrzędy chrztu dzieci (parvulorum) i chrztu dorosłych (adultorum), które różniły się od liturgii chrztu dzieci jedynie obszerniejszym wprowadzeniem zawierającym pouczenie o przykazaniach Bożych i krótki wykład nauki Kościoła o Trójcy Świętej. Podczas procesji do chrzcielnicy recytowano Symbol Apostolski i Modlitwę Pańską jako nawiązanie do dawnego obrzędu przekazania i zwrotu Symbolu i Ojcze nasz[41]. Udzielanie chrztu poprzedzały trzykrotne wyrzeczenie się szatana i trzykrotne wyznanie wiary w formie odpowiedzi na pytania szafarza sakramentu[42]. W ten sposób wyznawali wiarę dorośli kandydaci do chrztu[43]. Natomiast w czasie chrztu dzieci wiarę wyznawali ich rodzice chrzestni[44].

 

7. Symbol Apostolski w Ordo baptismi adultorum (1962) 

W Rytuale rzymskim z 1962 r. liturgia chrztu dorosłych została podzielona na siedem stopni, przez które powinni przejść katechumeni w okresie formacji poprzedzającej przyjęcie chrztu, stosownie do postępów w przygotowaniu do tego sakramentu[45]. Z obrzędami szóstego stopnia związane było uroczyste wprowadzenie katechumenów do kościoła[46]. W jego wnętrzu po krótkiej adoracji Chrystusa, w postawie stojącej, kandydaci razem z kapłanem recytowali Symbol Apostolski i Modlitwę Pańską (dawne redditio Symboli et Orationis Dominicae)[47]. Celebracja sakramentu chrztu była ostatnim, siódmym stopniem takiego katechumenatu. Bezpośrednio przed chrztem kandydaci kolejno wyznawali wiarę w formie odpowiedzi na trzy pytania szafarza oraz wyrażali publicznie prośbę o chrzest[48].

 

8. Wyznanie wiary w liturgii chrztu dzieci w Ordo baptismi parvulorum (1969)

W liturgii chrztu dzieci według Rytuału Ordo baptismi parvulorum[49] nastąpiła zmiana odnośnie do wyznania wiary. Pominięto recytację Symbolu Apostolskiego w czasie wejścia do kościoła, pozostało jedynie wyznanie wiary w formie odpowiedzi na pytania, kierowane do rodziców i do rodziców chrzestnych poprzedzone wyrzeczeniem się grzechu, zła i szatana, głównego sprawcy grzechu. Rodzice dziecka i chrzestni publicznie wyznają wiarę w Boga Stwórcę, Chrystusa Zbawiciela, w Ducha Świętego i w Kościół. Czynią to we własnym, a nie jak dawniej w imieniu dziecka. Ich wiarę potwierdza szafarz sakramentu i zgromadzona wspólnota (przez aklamację Amen)[50]. W taki sam sposób dokonuje się wyznanie wiary, gdy chrztu udziela katecheta lub inna osoba świecka[51]. Jeśli udziela się chrztu w niebezpieczeństwie lub obliczu śmierci, szafarz sakramentu zachęca obecnych do wyznania wiary również w formie odpowiedzi na pytania o wiarę w Trójce Świętą, Kościół, świętych obcowanie, odpuszczenie grzechów, zmartwychwstanie ciała i życie wieczne[52].

 

9. Symbol Apostolski i Credo Nicejsko-Konstantynopolitańskie w Ordo initiationis christianae adultorum (1972) 

Przekazanie wybranym Symbolu odbywa się zwykle po mszalnej liturgii słowa Bożego. Liturgii, jeśli to możliwe powinien przewodniczyć biskup i uczestniczyć miejscowa wspólnota wiernych[53]. Po homilii celebrans zachęca wybranych, aby uważnie go wysłuchali, przyjęli i zachowali w sercu, gdyż przez wiarę dostępują usprawiedliwienia. Następnie sam albo razem z całą wspólnotą odmawia Symbol Apostolski lub Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański[54]. Symbol wiary przekazywany jest przez Kościół, gdyż wiara, którą wybrani wyznają, jest wiarą Kościoła, otrzymują ją przez jego pośrednictwo i odtąd staje się ich osobistą wiarą. 

Obrzęd redditio Symboli przygotowuje wybranych do wyznania wiary przed chrztem oraz przypomina im o obowiązku głoszenia Ewangelii[55]. Przez ten akt publicznego wyznania wiary wybrani wyrażają gotowość przyjęcia całej wiary Kościoła i odpowiedzialnego jej przekazywania następnym pokoleniom. Po homilii celebrans modli się za wybranych, aby wyznając ustami to, „w co wierzą z całego serca”, w całym życiu wypełniali wolę Boga[56]. Po tej modlitwie wybrani odmawiają Symbol Apostolski[57]. Jeśli w czasie przekazywania im Symbolu otrzymali wyznanie wiary według Symbolu Nicejsko-Konstantynopolskiego także teraz recytują ten Symbol wiary. Bezpośrednio przed chrztem, po błogosławieństwie wody wybrani wyrzekają się szatana i wyznają wiarę w formie odpowiedzi na takie same pytania jak przy chrzcie dzieci[58].

W trzech pytaniach skierowanych do każdego z wybranych można dostrzec główne prawdy wiary Kościoła zawarte w Symbolu Apostolskim. Pierwsze pytanie dotyczy wiary w Boga osobowego, który jest Ojcem, wszechmogącym i stworzycielem całego świata (nieba i ziemi). Pytanie drugie odnosi się do wiary w Jezusa Chrystusa, Jedynego Syna Bożego, narodzonego z Dziewicy Maryi, który dokonał zbawienia ludzi przez misterium paschalne i zasiada po prawicy Ojca. W odpowiedzi na trzecie pytanie przystępujący do sakramentu wyznają wiarę w Ducha Świętego i Kościół katolicki, wspólnotę ze świętymi, odpuszczenie grzechów, wiarę w zmartwychwstanie i nadzieję na życie wieczne[59]. W obrzędach inicjacji chrześcijańskiej dzieci w wieku szkolnym bezpośrednio przed udzielaniem im chrztu, szafarz wraz ze wspólnotą odmawiają Symbol Apostolski, a następnie kandydaci wobec całej wspólnoty wyrzekają się zła i wyznają wiarę w formie odpowiedzi na pytania^[60].

 

10. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański do Missale romanum Piusa V (1570)

Początkowo w liturgii Mszy św. nie było wyznania wiary. Credo pojawiło się najpierw na Wschodzie w V w. jako Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański, często w formie nie „Wierzę”, lecz „Wierzymy, wyznajemy (Credimus)”[61]. Patriarcha Tymoteusz (511-517) polecił, aby Symbol odmawiać w czasie każdej Mszy św. po modlitwie wiernych, przed lub po pocałunku pokoju[62].

Na Zachodzie natomiast Credo in unum Deum do liturgii Mszy św., w formie śpiewanej przez lud jako przygotowanie do Komunii św., wprowadził w Hiszpanii (wpływy bizantyńskie) Synod w Toledo (589). Credo odmawiali wszyscy wierni w każdej Mszy św., przed „Ojcze nasz” jako wyznanie wiary i przygotowanie do Komunii św.[63]. Następnie pod koniec VIII w. w związku z herezją adopcjonizmu[64] potępionej przez Hadriana I w 793 r. Credopojawiło się w liturgii mszalnej w Królestwie Franków[65]. Najpierw wprowadził je do Mszy w swojej kaplicy w Akwizgranie Karol Wielki († 814), na co uzyskał zgodę papieża Leona III († 816)[66]. W kraju Franków powstał także zwyczaj, że po Ewangelii kapłan stojąc przy ołtarzu intonował Credo, a lud je kontynuował. W okresie karolińskim Symbol Apostolski wierni mogli odmawiać w języku ludowym[67].

W Rzymie papież Benedykt VIII (1012-1024), pod wpływem cesarza Henryka II († 1024) w 1014 r. wprowadził do Mszy św. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański, jako przejście od Mszy katechumenów do Mszy wiernych[68]. Pod koniec XI w. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański recytowano, a w uroczystej liturgii duchowni śpiewali je w języku łacińskim[69]. Późniejsze Ordinaria zawierały tylko jedną melodię Credo, z czasem powstały liczne melodie gregoriańskie. W średniowieczu stosowano się do zasady, że Symbolum in illis tantum sollemnitatibus cantari debet ad Missam, de quibus aliqua mentio fit in symbolo[70]. Praktycznie były to święta Pańskie, niedziele i dni powszednie, jeśli wspominano w nie zmartwychwstanie, np. w dzień Marii Magdaleny, która przekazała Apostołom wieść o zmartwychwstaniu (apostola apostolorum). Także w święta Matki Bożej, ze względu na Jej udział w tajemnicy Wcielenia (por. Łk 1,45). Credo śpiewano także w święta aniołów z racji roli, jaką pełnili w dziele objawienia i historii zbawienia, tak w Starym jak i Nowym Testamencie (Zwiastowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie). Z czasem rozszerzono jego używanie także na święta Apostołów i Ewangelistów oraz doktorów Kościoła, ze względu na ich rolę w przekazywaniu prawd wiary, ale nie w święta dziewic i wyznawców. Włączenie do liturgii mszalnej Credo nadawało jej uroczystego charakteru (ratione sollemnitatis), więc występowało także w uroczystych Mszach wotywnych i ku czci patronów diecezji[71]. Od średniowiecza w czasie Mszy św. Kościół zawsze wyznawał wiarę według Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego.

 

11. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański w Missale Romanum Piusa V (1570)

Mszał rzymski wydany po Soborze Trydenckim (1570) i następnie jego wydania potwierdzały zasadę wyznania wiary w czasie Mszy św. w formie Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego[72]. Według Rubricae generales Missalis Romani Mszału Piusa V z 1570 r. Credo obowiązywało we Mszy po Ewangelii we wszystkie niedziele w ciągu roku, także wtedy gdy przypadał w nie obchód ku czci świętego, któremu ono nie przysługiwało; w czasie trzech Mszy w Narodzenie Pańskie i oktawy; w święto Imienia Jezus; w Objawienie Pańskie i całą oktawę; w Wielki Czwartek we Mszy Wieczerzy Pańskiej; w oktawę Wielkanocy; we Wniebowstąpienie Pańskie i oktawę; w Zesłanie Ducha Świętego i oktawę; w święta Bożego Ciała i Serca Jezusa z oktawami; we wszystkie święta Najświętszej Maryi Panny i w ich oktawy; w święta Apostołów i Ewangelistów wraz z ich oktawami, w rocznicę dedykacji własnego kościoła i przez oktawę; w dniu konsekracji kościoła lub ołtarza; w święta tych świętych, którym poświęcony jest kościół, lub znajduje się w nich ich ciało albo znaczna część relikwii; w dzień ogłoszenia i koronacji papieża oraz w rocznicę tych dni; w dzień i w rocznicę wyboru i konsekracji biskupa; we wszystkie święta celebrowane w niedziele i przez oktawę; w święto patrona miejsca lub tytułu kościoła (ale nie kaplicy lub ołtarza); w główne święta zakonów i przez ich oktawy, ale tylko w kościołach tego zakonu; we Mszach wotywnych sprawowanych w formie uroczystej z ważnych racji za Kościół[73].

Na mocy Konstytucji św. Piusa X Divino afflatu (1 XI 1911) Dekretem Kongregacji Obrzędów w Rubricae generales Mszału rzymskiego wprowadzono następujące zmiany: Credo obowiązywało we Mszach uroczystych rytu duplex i semiduplex, w antycypowanych Mszach z niedzieli i Wigilii Objawienia Pańskiego, we Mszach uroczystych sprawowanych z ważnych powodów, we Mszach wotywnych wyliczonych w Rubricae generales[74] w święta drugorzędne doktorów Kościoła, głównych patronów miejscowości, tytułów kościołów, tytułów świętych założycieli zakonów lub zgromadzeń; gdy święta celebruje się przynajmniej w rycie duplex[75]. Nie odmawiało się Credo w Mszach z niedzieli w ciągu tygodnia, chyba że chodziło o Msze niedzielne w oktawie według kalendarza Kościoła powszechnego oraz we Mszach rytu simplex[76].

Według kolejnego dekretu Kongregacji Obrzędów De rubricis ad simpliciorem formam redigendis[77] (23 III 1955) Credo należało odmawiać w niedziele i święta I klasy, w święta Pańskie i Najświętszej Maryi Panny, w święta Apostołów i Ewangelistów, doktorów Kościoła, w uroczystych śpiewanych Mszach wotywnych. Dalsze zmiany nastąpiły po wydaniu przez Jana XXIII Motu proprio Rubricarum instructum[78] (25 VII 1960) ogłaszającego nowe Rubricae Breviarii et Missalis romani[79], Ritus servandus in celebratione Missae[80] oraz rubryki De defectibus in celebratione Missarum occurrentibus[81]. Odtąd Credo obowiązywało po Ewangelii lub po homilii we wszystkie niedziele, także wtedy, gdy zastępują je jakieś święta lub Msza wotywna II klasy; w święta I klasy i Msze wotywne II klasy; w święta Pańskie i NMP II klasy; przez oktawy Narodzenia Pańskiego, Paschy i Zesłania Ducha Świętego, także w zbiegające się święta (occurentia), w Mszach wotywnych; w święta (nataliciis) Apostołów i Ewangelistów, w święta katedry św. Piotra i św. Barnaby Apostoła[82]

Credo intonował kapłan (w Ordo Missae były podane melodie), a śpiewał je chór lub schola na przemian z ludem. Od wprowadzenia tzw. Mszy recytowanych Credo recytowali wierni razem z kapłanem (po łacinie z mszalików). Jeśli nie było śpiewane, odmawiał je sam kapłan: po Ewangelii stojąc na środku przed ołtarzem wznosił ręce i łączył je mówiąc (śpiewając) Credo in unum Deum, a następnie ze złączonymi rękami po cichu odmawiał wyznanie wiary. Na słowa Deum, Iesum Christum i simul adoratur skłaniał głowę w kierunku krzyża. Na słowa Et incarnatus est, przyklękał aż do słów Et homo factus est. Mówiąc słowa Et vitam venturi saeculi czynił znak krzyża na czole i na piersi[83]. Wydanie Mszału Rzymskiego z 1962 r. zawierało rubrykę, że we Mszy śpiewanej kapłan intonuje Credo i jeśli chór nie śpiewa recytuje je razem z ministrantami[84].

 

12. Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański i Symbol Apostolski w Mszale Pawła VI (1970; 1975; 2002)

W czasie prac nad Mszałem w Consilium ad exsequendam Constitutionem de Sacra liturgia dyskutowano nad tym, jaka formuła Credo winna obowiązywać w nowym Ordo Missae. Papież Paweł VI zdecydował, że ma to być CredoNicejsko-Konstantynopolitańskie[85]. Jednak wiele konferencji biskupów postulowało, aby z racji pastoralnych była także możliwość odmawiania Credo, czyli Symbolu Apostolskiego. Problem ten dyskutowano w czasie Synodu Biskupów (18 IX 1967) i zdecydowana większość opowiedziała się za dopuszczeniem do liturgii mszalnej także Symbolu Apostolskiego[86]. W konsekwencji Stolica Apostolska udzielała zezwolenia na wyznanie wiary w czasie Mszy św. także według Symbolu Apostolskiego[87].

Jednak Mszał Pawła VI w kolejnych wydaniach z 1970 i 1975 r. zawierał jedynie wyznanie wiary według CredoNicejsko-Konstantynopolitańskiego (w niemieckim wydaniu tego Mszału Stolica Apostolska zatwierdziła wyznanie wiary w formie Credo – Symbolu Apostolskiego). Wydane przez Kongregację Kultu Bożego w 1973 r. Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci zezwalało na wyznanie wiary w czasie Mszy z udziałem dzieci w formie Symbolu Apostolskiego uzasadniając to tym, że „należy on do zakresu wykształcenia katechizmowego”, zaznaczając jednocześnie, aby stopniowo przyzwyczajać dzieci także do Credo Nicejsko-Konstantynopolitańskiego[88].

Należy podkreślić, że w wydaniach Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego (1970; 1975; 2002) dokonywano zmian w sformułowaniach dotyczących znaczenia i sposobu wykonywania Credo w czasie Mszy św.[89].Wprowadzenie do Mszału zalicza wyznanie wiary do tych części liturgii mszalnej, które obok aktu pokuty, modlitwy powszechnej i Modlitwy Pańskiej są bardzo pomocne w czynnym udziale wiernych[90]. Wyznanie wiary stanowi wprowadzanie do liturgii eucharystycznej jako wielkiej tajemnicy wiary i ma ścisły związek z liturgią słowa Bożego, z czytaniami biblijnymi i homilią. Następujące po nich wyznanie wiary i modlitwa powszechna rozwijają je i zamykają (evolvunt et concludunt)[91]. Słowo Boże, w którym obecny jest sam Chrystus, skierowane jest do wszystkich uczestników liturgii. Jest głoszeniem misterium odkupienia, duchowym pokarmem, który przyjmuje się uważnie go słuchając i odpowiadając na nie przez śpiew, a następnie przez wyznanie wiary.

Credo we Mszy św. jest nie tylko osobistym i publicznym wyznaniem wiary przez każdego wiernego i przez celebrującą wspólnotę, ale także przypomina chrzest, który jest podstawą uczestnictwa w Eucharystii. Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego z 2002 r. wyjaśnia, że celem wyznania wiary jest to, aby „cały zgromadzony lud dawał odpowiedź na czytania z Pisma Świętego i wyjaśnione w homilii oraz aby przez wypowiadanie reguły wiary zawartej w formule zatwierdzonej do użytku liturgicznego przypominał sobie, wyznawał i głosił (confiteatur) wielkie tajemnice wiary, zanim rozpocznie się ich celebracja w Eucharystii”[92]. Na uwagę zasługuje wyraźne podkreślenie, że czytania pochodzą z Pisma Świętego, wyznanie wiary winno być według formuły zatwierdzonej do użytku liturgicznego, a celebracja Eucharystii jest nie tylko przypomnieniem, ale także głoszeniem wielkich tajemnic wiary[93]. W poprzednich wydaniach Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego cel wyznania wiary był określony jako „zgoda i odpowiedź (assentiat et respondeat) na słowo Boże usłyszane w czytaniach i homilii”. 

Dopiero trzecie wydanie Mszału Pawła VI z roku 2002[94] dopuszcza we Mszy św. wyznanie wiary według Symbolum Apostolorum[95]. Należy jednak podkreślić, że dodano w nim słowa in unum Deum, aby rozpoczynało się tak samo jak Credo Nicejsko-Konstantynopolitańskie. W wyjaśnieniu podano, że jest to Symbol Apostolski związany z chrztem i może być stosowany zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu i w okresie wielkanocnym. W Kościele jest to czas przygotowania katechumenów do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej (Wielki Post), a następnie czas mistagogii (okres wielkanocny), czyli pogłębionego wtajemniczenia w misterium chrześcijańskie. Według tego Mszału Credo obowiązuje w Mszach św. z udziałem wiernych we wszystkie niedziele i w uroczystości, ale „można je wykonać także z okazji szczególnie uroczystych celebracji”[96].

Mszał z 2002 r. w czasie Mszy św. przewiduje trzy formuły wyznania wiary: w niedziele i uroczystości CredoNicejsko-Konstantynopolitańskie, Symbol Apostolski we Mszach z dziećmi i w okresie Wielkiego Postu oraz w okresie wielkanocnym[97]. W formie pytań i odpowiedzi Credo występuje w Wigilię Paschalną[98] oraz podczas liturgii sakramentu chrztu i bierzmowania. Wyznanie wiary należy także do tych stałych części Mszy św., obok Modlitwy Pańskiej, które wierni powinni znać i śpiewać w języku łacińskim, według prostszych melodii[99]. Chodzi o to, aby uczestnicy Mszy św. mogli wyznać wiarę podczas celebracji liturgii w języku łacińskim, w której uczestniczą wierni z różnych części Kościoła[100].

 

Zakończenie

Wyznanie wiary w ustalonych przez Kościół formułach deklaratywnych Credo in Deum, czyli Symbol Apostolski lub Credo in unum Deum Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański oraz w formie odpowiedzi na pytania były od początku związane z liturgią. Recytacja lub śpiew Credo jest widzialną manifestacją wiary i znakiem rozpoznawczym Kościoła, który celebruje tajemnice zbawienia w Eucharystii i sakramentach, oraz wyraża gotowość życia według niej i przekazywania jej innym[101].

Credo zbudowane jest na planie historii zbawienia i posiada charakter trynitarny oraz eklezjalny. Wspominane w Credo misteria zbawienia Kościół przeżywa w czasie roku liturgicznego. Wiara w Boga Ojca oznacza oddanie się w Jego ręce z dziecięcą ufnością. Wiara w Jezusa Chrystusa jest wezwaniem do naśladowania Go i prowadzenia nowego życia otrzymanego w czasie chrztu. Wyznanie wiary w Ducha Świętego i Kościół przypomina o uświęcającym działaniu Ducha Świętego oraz o przynależności do Kościoła jako Mistycznego Ciała Chrystusa. Oznacza także zobowiązanie, z pomocą Jego łaski, do dawania świadectwa i apostolstwa[102].

Credo występujące w liturgii pełni także inne ważne funkcje: najpierw przypomina główne prawdy, w które należy wierzyć. Zawiera oficjalne nauczanie Kościoła i kto je przyjmuje, jest w Kościele, a kto go nie akceptuje, jest poza nim. Przez to Credo pełni funkcję wspólnototwórczą i eklezjalną. Przyjęcie Credo oznacza przynależność do danej wspólnoty wiary i do Kościoła. Jako że w Credo zawarty jest skrót nauczania Kościoła, posiada także duże znaczenie kerygmatyczne i katechetyczne[103]. Ponieważ Credo występuje w liturgii, jest również aktem kultu (funkcja doksologiczna). W liturgii Credo jest modlitwą, także dziękczynieniem za mirabilia Dei zdziałane w historii od stworzenia świata, wyraża podziw dla mądrości Boga i wdzięczność za misterium paschalne[104]. Credo jest osobistą i wspólnotową odpowiedzią wiary na usłyszane słowo Boże i na zbawcze działanie Boga w sakramentach i sakramentaliach. W liturgii Kościoła Credo jest zawsze wspólnotową celebracją wiary.

 

Bibliografia

Ambroży, Wyjaśnienie Symbolu. O tajemnicach. O sakramentach, tł. L. Gładyszewski, Kraków 2004. 

Bartnik C. S., Dogmatyka katolicka, t. 1, Lublin 1999.

Benedykt XVI, Adhortacja apostolska o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła Sacramentum caritatis, Rzym 2007.

Bokwa I. i in. (red.), Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 2007.

Borgia Tran Van Kha F., Le „Sybolum Apostolorum” dans l’”Ordo Missae” et de l’„editio typica tertia” du Missel Romain, „Ephemerides Liturgicae” 116 (2002), s. 298-306.

Braga C., De liturgia in primo caetu Synodi Episcopi, „Ephemerides Liturgicae” 81 (1967), s. 462-472.

Brinktrine J., Msza święta, Warszawa 1957.

Bugnini A., La riforma liturgica (1948-1975), nova edizione riveduta e arricchita di note e di supplementi per una lettura analitica, Roma 1997.

Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów, Katowice 2013.

Chupungco A. (red.), La liturgia. I Sacramenti: teologia e storia della celebrazione, Genowa–Milano 2005.

Chwastek D., Credo Apostolorum w refleksji teologii ewangelickiej, w: R. Knapiński, A. Kramiszewska (red.), Credo in Deum w teologii i sztuce Kościołów chrześcijańskich, Lublin 2009, s. 139-150.

Cyryl Jerozolimski, Katecheza VI-VIII. Katechezy, tłum. W. Kania, Warszawa 1973, s. 83-300. 

Częsz B., Apostolskość jako kryterium ortodoksji wczesnochrześcijańskiej tradycji, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 99-114.

Decretum Generale. Ordo Baptismi adultorum in varios gradus distribuitur, per quos catechumeni, progrediente instructione, usque ad Baptismum perducuntur, AAS 54(1962), s. 310-338. 

Degórski B., Poaugustyńskie komentarze patrystyczne do Symbolu Apostolskiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 185-235.

Eckmann A., Symbol Apostolski w pismach św. Augustyna, Lublin 1999.

Eckmann A., Święty Augustyn jako komentator Symbolu Apostolskiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 161-178.

Eisenhofer L., Handbuch der katholischen Liturgik, t. 2, Freiburg im Br 1933.

Emminghaus J. H., De Messe. Wesen – Gestalt – Vollzug, Klosterneuburg 1976.

Falsini R., Professione di fede nel battesimo e nella cresima, „Rivista di Pastorale Liturgica” 4(17) (1978), s. 57-70.

Ferraro G., Simbolo della fede, Roma 1980.

Gładyszewski L., Rufina katecheza Symbolu, „Studia Gnesnensia” 6 (1981), s. 9-64.

Jungmann J. A., La liturgie des premiers siècles jusqu'à l'époque de Grégoire le Grand, Paris 1962.

Jungmann J. A., Missarum sollemnia. Eine genetische Erklärung der römischen Messe, t. 1, Herder 1952.

Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 2002.

Kompendium Katechizmu Kościoła katolickiego, Kielce 2005.

Kongregacja Kultu Bożego, Dyrektorium o Mszach świętych z udziałem dzieci, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 30 (1977), s. 84.

Krakowiak C., Credo w liturgii Kościoła rzymskiego, „Studia Liturgiczne” 10 (2014), s. 29-52.

Krakowiak C., Katechumenat chrzcielny dorosłych w Kościele posoborowym, Lublin 2003.

Krakowiak C., Msze święte z udziałem dzieci, Częstochowa 2013.

Krakowiak C., Reforma chrztu dorosłych z 1962 roku, w: A. Durak (red.), Liturgia domus carissima, Warszawa 1998, s. 236-258.

Krakowiak C., Symbol Apostolski w liturgii Kościoła rzymskiego, w: R. Knapiński, A. Kramiszewska (red.), Credo in Deum w teologii i sztuce Kościołów chrześcijańskich, Lublin 2009, s. 17-37.

Krakowiak C., Wiara i liturgia, w: A. Paciorek, P. Łabuda, A. Tronina (red.), Wierzę w jednego Boga, „Scripturae Lumen”, t. 5, Tarnów 2013, s. 451-462.

Krakowiak C., Wyznanie wiary w liturgii Mszy świętej, w: A. Żądło (red.), Praedicamus Christum Crucifixum. Słowo Boże w liturgii Kościoła, Katowice 2010, s. 203-217.

Krawczyk R., Credo – Skład Apostolski. Komentarz biblijny, Siedlce 2015.

Królikowski J., Symbol Apostolski. Krótki komentarz, Kraków 2019. 

Kunzler M., Liturge sein. Entwurf einer Ars celebrandi, Paderborn 2007.

Kupiec K., Filioque, w: L. Bieńkowski i in. (red.), Encyklopedia katolicka, t. 5, kol. 96-199.

Les Ordines romani du haut moyen âge, t. 2, L'Ordo XI, Louvain 1960.

Leśniewski K., Symbol wiary w liturgicznej tradycji Kościoła prawosławnego, w: R. Knapiński, A. Kramiszewska (red.),Credo in Deum w teologii i sztuce Kościołów chrześcijańskich, Lublin 2009, s. 93-108. 

Longosz S., Nicejski Symbol wiary, w: E. Gigilewicz, Encyklopedia katolicka, t. 13, kol. 997-999.

Longosz S., Struktura Symbolu Apostolskiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 77-98. 

Longosz S., Symbole wiary, w: M. Rusecki i in. (red.), Leksykon teologii fundamentalnej, Lublin–Kraków 2002, s. 1158-1164.

Michalak J., Zarys liturgiki, Płock 1939.

Mień A., Wierzę w Boga. Katechezy o Nicejsko-Konstantynopolitańskim Symbolu Wiary, Warszawa 2003.

Mignone M., La recita del Credo nella Messa domenicale, „Rivista di Pastorale Liturgica” 4(17) (1978), s. 46.

Missale Romanum, Boston 1962.

Missale Romanum, Ratisbone 1930.

Missale Romanum. Editio typica tertia, Typis Polyglottis Vaticanis 2002. 

Mszał Rzymski dla diecezji polskich, Poznań 1986.

Nowe Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, Poznań 2004.

Nowowiejski A. J., Ceremoniał parafialny. Przewodnik liturgiczny dla duchowieństwa pasterstwem dusz zajętego, Płock ⁷1931.

Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1988.

Obrzędy chrztu dzieci dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1992.

Paulus VI, Sollemnis professio fidei, AAS 60(1968), s. 433-445.

Pawłowski S., Symbol wiary współcześnie – głębiej i ekumenicznie, w: R. Knapiński, A. Kramiszewska (red.), Credo in Deum w teologii i sztuce Kościołów chrześcijańskich, Lublin 2009, s. 179-194

Pietras H., Geneza Symbolu Apostolskiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 63-76.

Sartore D., La celebrazione liturgica come professione di fede, „Rivista di Pastorale Liturgica” 4(17) (1978), s. 45-47.

Słomka J., Ojcowie, starożytne wyznania wiary i oficjalne teksty Kościoła starożytnego w Katechizmie Kościoła katolickiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 25-37.

Słomka J., Z historii interpretacji nicejskiego wyznania wiary, „Łódzkie Studia Teologiczne” 3 (1994), s. 323-338. 

Snela B., Adopcjanizm, w: F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski (red.), Encyklopedia katolicka, t. 1, kol. 94-95.

Staniek E., Rola Symbolu Apostolskiego w patrystycznej koncepcji Katechizmu Kościoła katolickiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 13-24. 

Stanula E., Potrzeby tworzenia wyznań wiary, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 39-50.

Starowieyski M., Legenda o powstaniu Składu Apostolskiego, w: R. Knapiński (red.), Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, Lublin 1997, s. 51-62.

Starowieyski M., Od wyznań apostołów do Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego, w: A. Paciorek, P. Łabuda, A. Tronina (red.), Wierzę w jednego Boga, „Scripturae Lumen”, t. 5, Tarnów 2013, s. 293-319.

Symbol Apostolski w nauczaniu Ojców. Augustyn, Piotr Chryzolog, Wenancjusz Fortunatus, tł. L. Gładyszewski, Kraków 2010.

Wierusz-Kowalski J., Liturgika, Warszawa 1956.

Żądło A., Mszalne wyznanie wiary. Credo. Jego geneza i wymowa teologiczna, „Liturgia Sacra” 1(30) (2024), s. 81-100.