Kapituła Generalna podmiotem najwyższej władzy w instytucie zakonnym

Wstęp

Kapituła generalna jest starodawną kolegialną instytucją prawną i odgrywa od wieków bardzo ważną rolę w zarządzaniu instytutami życia konsekrowanego. Prawo kodeksowe nie zajmuje się nią bliżej (poświęcając jej zaledwie 3 kanony), chociaż ją wyraźnie uznaje, odsyłając, jeśli chodzi o szczegóły, do prawa partykularnego, czyli prawa własnego danego instytutu. Odwołując się do postanowień prawa należy podkreślić, że jest to najwyższy kolegialny organ władzy, powoływany w celu dokonania wyborów i załatwienia spraw jej powierzonych przez prawo powszechne i własne. Do niej głównie należy strzeżenie dziedzictwa instytutu i popieranie zgodnej z nim jego odnowy. Kapituła na mocy prawa jest osobą moralną kolegialną i działa kolegialnie. Różni się od rady, dodanej przełożonym dla ważnego lub godziwego podejmowania decyzji. Jest to też najwyższy organ uczestnictwa i konsultacji, reprezentujący cały instytut. Ponadto w instytutach istnieją jeszcze inne organy konsultacji, studiów, dialogu. Wszystkie one, w ramach przysługującej im kompetencji, mają służyć aktywnej współpracy i pomocy ogółu członków na rzecz dobra instytutu. Kapituła ma też swoje uzasadnienie w nowych tendencjach ujawnionych współcześnie, a mianowicie rozwój kultury, dowartościowanie osoby ludzkiej, wola stanowienia o sobie czy o sprawach bliskich, skłaniają dziś ludzi, również osoby konsekrowane do systemu rządów kolegialnych. Nie można obecnie nie liczyć się z mentalnością człowieka, który nie chce być przedmiotem czyichś decyzji, lecz pragnie rozstrzygać sam o sobie czy współdecydować o wspólnych sprawach. Należy przyznać, że taka orientacja może mieć niemały wpływ na dynamikę rozwoju danego instytutu i jego działalności. Ale też z drugiej strony system rządów kolegialnych nie może sprowadzać przełożonego do roli wykonawcy woli wspólnoty. Tego rodzaju próby mogłyby łatwo wypaczyć sens rad ewangelicznych, zwłaszcza ślubu posłuszeństwa. Te nowe tendencje potwierdzają jedynie przydatność starodawnej instytucji kapituły w zarządzaniu instytutem.      

Na podstawie kryterium przedmiotu obrad, kapituły dzielą się na: wyborcze, dokonujące wyboru zarządu generalnego; robocze, zajmujące się sprawami legislacji, zarządzania, działalności apostolskiej i administracji dobrami; kapituły mieszane, na których dokonuje się wyboru i załatwia, zgodnie z prawem własnym, ważne sprawy danego instytutu. Na podstawie zaś kryterium sposobu i czasu zwoływania wyodrębnia się: kapituły zwyczajne, zwoływane w czasie przewidzianym w prawie własnym, np., co sześć lat[1]; kapituły nadzwyczajne, mające miejsce poza tym terminem; kapituły specjalne, zwoływane celem załatwienia szczególnie pilnych spraw[2]. Należy ponadto podkreślić, że ani stała tradycja instytutów, ani praktyka Stolicy Apostolskiej nie dopuszczają możliwości istnienia kapituły generalnej jako organu permanentnego na wzór przełożonych i ich rad. Tak więc, po załatwieniu spraw, dla których zwołano kapitułę, zostaje ona zamknięta i rozwiązana.

1. Pojęcie i natura władzy zakonnej

Zanim przejdziemy do omawiania kwestii dotyczących kapituły generalnej należy, przynajmniej ogólnie, powiedzieć kilka słów o władzy, której podmiotem jest kapituła w instytucie życia konsekrowanego. Kapituły i przełożeni posiadają w instytucie nad podwładnymi władzę określoną w prawie powszechnym i w konstytucjach poszczególnych instytutów[3]. Ten dwojaki rodzaj władzy wewnętrznej (personalna i kolegialna) jest przejawem autentycznego uczestnictwa we władzy Kościoła[4]. W poprzednim Kodeksie była ona nazywana władzą zwierzchnią (dominativa)[5]. Termin ten był używany na określenie władzy rozkazywania, porządkowania i kierowania, jaką posiadali wszyscy przełożeni zakonni, pomijając oczywiście ślub posłuszeństwa. Prawodawca obowiązującego Kodeksu, określając władzę zakonną, odszedł od terminu władza zwierzchnia i nie wprowadził jakiegoś specjalnego terminu na określenie władzy wspólnej dla wszystkich instytutów życia konsekrowanego Stąd też obecnie rozumie się, że władza w instytutach zakonnych nie jest tylko zwykłym czynnikiem koordynującym zewnętrzną działalność członków, lecz przez nią i przy jej pomocy sam Chrystus kieruje swoimi wiernymi, zorganizowanymi w społeczność realizującą rady ewangeliczne[6]. Wykonywanie władzy jest służbą dla Kościoła i domaga się przestrzegania prawa powszechnego i własnego. Jest to służba spełniana w formie dialogu i szacunku dla godności osoby ludzkiej, co wcale nie narusza realnego prawa przełożonych do podejmowania rozstrzygnięć i wydawania poleceń[7]. Nadto w niektórych instytutach funkcjonuje kościelna władz rządzenia, czyli władza jurysdykcji w rozumieniu władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej[8]. Tę władzę w zakresie zewnętrznym i wewnętrznym posiadają przełożeni i kapituły w kleryckich instytutach zakonnych na prawie papieskim. Władza rządzenia zakresu zewnętrznego jest to władza kierowania wiernymi w ich stosunkach zewnętrznych, społecznych dla dobra publicznego. Jak wspomniano wyżej obejmuje ona władzę ustawodawczą, sądowniczą, administracyjną i karną. W zakresie zaś wewnętrznym jest to władza, jaką Kościół wykonuje nad sumieniami i poprzez którą kieruje stosunkami ludzi w ich odniesieniu do Boga dla ich dobra prywatnego[9]. Władzę tę wykonuje Kościół albo pod osłoną tajemnicy spowiedzi, albo poza spowiedzią, ale bez świadków przez odpowiedniego przełożonego, któremu prawo przyznaje wyłącznie władzę zakresu wewnętrznego. Czynności dokonane w zakresie wewnętrznym z reguły nie są uznawane w zakresie zewnętrznym chyba, że prawo postanawia inaczej[10].  

Władza zakonna jest władzą wspólną dla wszystkich instytutów życia konsekrowanego, bowiem do wykonywania kościelnej władzy rządzenia wymagane są święcenia[11]. Niezależnie o jaką władzę chodzi, przyjmuje się, że władza ta ma charakter publiczny, jak każda władza w Kościele. Nie wynika ona ze złożonej profesji, gdyż istnieje przed jej złożeniem. Władza żadnego przełożonego, w tym kapituły generalnej nie wywodzi się z jego wspólnoty, lecz pochodzi od Kościoła. Prawodawca kościelny w kan. 618 wprost stanowi o władzy uzyskanej od Boga przez posługę Kościoła. Należy też dodać, że przełożeni zakonni, także ci, którzy nie są podmiotem jurysdykcji, współpracują w wykonywaniu kościelnej władzy rządzenia. Chodzi zatem o tę samą władzę, a nie o jakąś inną władzę w Kościele. Władza ta jest jedna i pochodzi od Boga[12].

Władza zakonna, a więc wykonywana przez tych, którzy nie mają święceń, a sprawują jakąś funkcję w Kościele, to prawo rządzenia podwładnymi zgodnie z celem społeczności. Tak więc jest to władza porządkowania, kierowania, rozkazywania, którą niezależnie od ślubu posłuszeństwa podwładnych mają wszyscy przełożeni i przełożone w ramach ich kompetencji w instytucie, nie tylko wobec jego członków, ale wobec wszystkich należących do danej wspólnoty. Różni się ona z jednej strony, od tzw. władzy domowej, która jest władzą całkiem prywatną, z drugiej zaś od władzy jurysdykcji, która jest władzą publiczną nadaną przez Chrystusa Kościołowi do kierowania wiernymi celem osiągnięcia życia wiecznego[13]. W instytucie zakonnym władza ta wypływa z podwójnego źródła: z natury społeczności kościelnej, jaką jest instytut i z zależności, do jakiej jest zobowiązany zakonnik, zakonnica na mocy ślubu posłuszeństwa. Czyli opiera się na prawie kościelnym, które daje istnienie instytutowi i na włączeniu zakonnika do instytutu przez profesję[14]. Można więc powiedzieć, że jest to władza prawna, bo istnieje niezależnie od woli przełożonego; publiczna, bo instytuty w Kościele są stowarzyszeniami publicznymi, a nie prywatnymi; pełna, bo obejmuje całą działalność człowieka, jak tego wymaga życie zakonne. Władza ta przysługuje wszystkim przełożonym, tak wyższym jak i niższym, tak w instytutach męskich jak i żeńskich. Zakres tej władzy i sposób wykonywania, jak wspomniano wyżej, określa prawo powszechne i konstytucje danego instytutu.   Z władzą zakonną wiążą się analogiczne funkcje, jak z każdą władzą, takie jak: prawo wydawania rozkazów ogólnych i szczegółowych, rozstrzygania konfliktów życia zakonnego w postępowaniu administracyjnym, zarządzanie dobrami materialnymi, ustanawianie potrzebnych organów wewnętrznych, udzielanie napomnień, nakładanie pokut, nie zaś kar kościelnych[15]. Nakładanie kar leży w kompetencji władzy rządzenia i przysługuje ona przełożonym wyższym kleryckich instytutów na prawie papieskim. Mogą oni w ramach ustalonych prawem wymierzać i nakładać kary w sensie ścisłym, a także zwalniać z kar i cenzur ustanowionych prawem powszechnym oraz z kar własnego instytutu w ramach prawa partykularnego.

W związku z powyższymi rozważaniami nasuwa się pytanie, kto podlega tak rozumianej władzy zakonnej, której podmiotami są przełożeni w tym także kapituły? Otóż w pierwszym rzędzie podlegają profesi. Im mogą przełożeni rozkazywać, także na mocy ślubu. Rozkaz jest to wezwanie do czynienia lub zaniechania czegoś skierowane przez przełożonego do podwładnego. Dalej podwładnymi są nowicjusze, postulanci, kandydaci, bo dobrowolnie zgłaszają się do instytutu i poddają się pod władzę przełożonych, ze względu na zamiar włączenia się do instytutu przez profesję. Im przełożeni nie mogą rozkazywać na mocy ślubu, gdyż go jeszcze nie złożyli, ale jako zwierzchnicy społeczności. Wreszcie pod pewnym względem podwładnymi są ci wszyscy, którzy przebywają w domu zakonnym we dnie i w nocy z racji posługi, wychowania, gościny albo choroby[16].

W tym kontekście należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt władzy w Kościele w tym władzy zakonnej, na jej sens teologiczny, a nie techniczno-prawny. Wychodząc z eklezjologii communio – wspólnoty, władza w Kościele ma charakter wspólnotowy w sensie teologicznym[17]. Ta eklezjologia wyznacza trzy wymiary władzy w Kościele: wymiar wspólnotowy: wspólnota połączona więzami nadprzyrodzonymi, z tego wynika bliska więź przełożonego z podwładnymi w zarządzaniu sprawami wspólnoty; kolegialny: posługa przełożeństwa nigdy nie może być przeżywana w samotności; i wymiar przewodnictwa: przełożony jest koniecznością ułomnej natury ludzkiej i przesłanką każdej zdrowej instytucji. Te wszystkie wymiary wspólnoty Kościoła są widoczne we wspólnocie zakonnej. Stąd wszyscy członkowie wspólnoty uczestniczą w jednej władzy Chrystusa, ale każdy na swój sposób: inaczej przełożony, a inaczej podwładny. Jednak ta władza na wzór Chrystusa ma charakter służby. W Kościele nie istnieje władza, która nie byłaby służbą. Nie chodzi zatem tylko o poddanie się prawom i przełożonym zakonnym, ale o przeniknięcie i przyjęcie tajemnicy Chrystusa, który nas zbawił przez swoje posłuszeństwo. Nasze posłuszeństwo jest kontynuacją i naśladowaniem posłuszeństwa Chrystusa[18]. W tej perspektywie posłuszeństwa i ślubu, który wiąże także przełożonych zakonnych wykonujących swoje funkcje, należy interpretować ich władzę. Każdy urząd kościelny, w tym także przełożonego zakonnego, jest wykonywany dla realizacji celu duchowego. Kościół powierza władzę przełożonemu zakonnemu, aby był pasterzem we wspólnocie z Kościołem i swymi współbraćmi i współsiostrami. Stąd też można powiedzieć, że przełożony jest jednym z widzialnych znaków, które wiążą zakonników z Kościołem i wyrażają macierzyńską troskę Kościoła o nich Należy też zauważyć, że sposób sprawowania władzy czy jakiejkolwiek funkcji w instytucie zakonnym powinien też odzwierciedlać patrimonium tegoż instytutu z jego pięcioma elementami: naturą, charakterem, celem, tradycją i duchem[19].      

2. Pojecie kapituły generalnej

Po naświetleniu pojęcia władzy zakonnej logicznie należy przejść do pojęcia kapituły generalnej. Jest ona bowiem podmiotem najwyższej kolegialnej władzy w instytucie, oczywiście w zakresie zarządu wewnętrznego[20]. Nie posiadają jej inne organy.  Można ją określić jako zebranie członków instytutu życia konsekrowanego, uprawnionych do głosu i załatwiania spraw jej powierzonych przez prawo powszechne i konstytucje[21]. Jest to zebranie prawnie zwołane, mogące trwać przez dłuższy czas i obradować na wielu posiedzeniach. Ma być ono zwołane w sposób prawny, tzn. nie według upodobania czy samowoli przełożonych, ale według ustalonych zasad prawnych, zazwyczaj określonych w konstytucjach i dyrektoriach, a dotyczących czasu zwołania, rodzaju (zwyczajna czy nadzwyczajna), celu (dla dokonania wyborów, czy dla załatwienia spraw), uczestników (kryteria ich wyznaczania) i innych spraw związanych z kapitułą, jej kompetencją czy funkcjonowaniem[22]. Liczba członków ogranicza się do osób kwalifikowanych pochodzących z racji piastowanego urzędu (np. generał i jego radni aktualnie sprawujący władzę lub jeszcze inne osoby) i delegatów czy delegatek pochodzących z wyboru, wybieranych przez członków instytutu w sposób określony przez prawo własne. Członkowie kapituły wywodząc się z poszczególnych części instytutu zbierają się razem, aby wspólnie stanowić jakby jego miniaturę i od niego przejmują nawet osobowość prawno-moralną dla dobra całej wspólnoty. To reprezentowanie instytutu zmierza do zaradzenia jego potrzebom. Kapituła nie jest więc zwykłym braterskim czy siostrzanym spotkaniem dla zacieśnienia węzłów między poszczególnymi członkami; nie jest to też zjazd delegatów mający na celu studium problemów. Jest przede wszystkim organem władzy i zarządu występującym w formie uroczystej i obdarzonym najwyższą władzą w instytucie dla wyboru wyższych przełożonych lub funkcjonariuszy według konstytucji czy dla załatwienia spraw ujmowanych po ich rozważeniu w formie dekretów czy uchwał[23]. Wszystko to dla udoskonalenia życia i działalności instytutu. Stąd też członkowie kapituły powinni nie tylko czuć się rzecznikami swojej prowincji czy domu, ale powinni mieć w sobie coś z mentalności ustawodawcy całego instytutu. Powinni dbać przede wszystkim o dobro całości, nawet wtedy, gdy walczą o słuszne prawa okręgu czy domu; powinni umieć, gdy zajdzie tego potrzeba poświęcić interesy poszczególnych grup czy osób dla dobra wspólnego. Tylko w tym duchu „ustawodawcy” dyskusje kapitulne będą prowadzone w pogodnej atmosferze, a decyzje będą podejmowane bardzie przekonywującą większością głosów[24].

Kapituła generalna jest kolegialnym organem władzy. Mamy tu do czynienia z kolegium w sensie ścisłym, gdyż prawnie zwołana, staje się osobą moralną, a jej działanie prawnie jest czymś jednolitym, jakby pochodziło od jednej osoby. Na wstępnych etapach działania członkowie dyskutują, formułują wnioski, przychylają się do nich lub je odrzucają i jest to jeszcze działanie poszczególnych osób fizycznych. Z chwilą jednak, gdy dojdzie prawomocnej decyzji, wyrażonej prze wolę większości, to ta decyzja nie zależy już od poszczególnych osób, lecz jest postanowieniem samego kolegium, czyli kapituły, powziętym przez przepisaną większość. Decyzje nie są już postanowieniami przełożonych czy poszczególnych członków, lecz uchwałami samego kolegium powstałymi na bazie prawowitego wyrażenia myśli i woli poszczególnych członków[25].

Kapituła może być zwyczajna, gdy jest zwołana w terminie przewidzianym przez prawo, np. po upływie 6-letniej kadencji, jak również przed upływem kadencji w razie zaistnienia wakatu stanowiska przełożonego generalnego lub nadzwyczajna, gdy jest zwoływana częściej w innym terminie dla omówienia ważnych spraw instytutu[26]. 

Każda kapituła we właściwym tego słowa znaczeniu, zwyczajna czy nadzwyczajna, zwoływana dla dokonania wyborów czy dla załatwienia spraw, powinna kierować się jasnymi przepisami prawa partykularnego, powinna też mieć regulamin działania. Wiadomo jak łatwo budzą się niepotrzebne tarcia, czy podejrzenia o manipulację, gdy sprawy związane z kapitułą załatwia się w sposób improwizowany czy samowolny lub poza salą obrad. Chociaż prawny charakter kapituł zwoływanych do załatwienia spraw jest zasadniczo taki sam jak i kapituł wyborczych, przy tych ostatnich należy przestrzegać przepisów prawa jeszcze surowiej niż przy tych pierwszych. To samo dotyczy kapituł mieszanych. Ten wymóg jest szczególnie istotny w perspektywie ważności sprawowania urzędów w instytucie[27].

Kapituła generalna może rozpatrywać wszystkie problemy, dla których rozwiązania ją zwołano, nie pomijając jednak zasady pomocniczości i decentralizacji. Jej uchwały obowiązują wszystkich, nie wyłączając przełożonych. Jest problemem, czy kapituła zawiesza władzę przełożonych. Ogólnie należy przyjąć, że kapituła nie zawiesza władzy przełożonych i ich rad, ale jej zakres jest ograniczony stosownie do przepisów prawa własnego, chociaż w niektórych instytutach przełożony przestaje pełnić swoje funkcje od samego początku kapituły. I tak na przykład przełożonym ani po zwołaniu kapituły, ani w czasie jej trwania nie wolno podejmować takich decyzji, które mogłyby mieć wpływ na personalny skład kapituły (np. przenoszenie członków), czy też w inny sposób utrudniać obrady. Trudno też wyobrazić sobie sytuację, aby w trakcie trwania kapituły przełożony generalny zwoływał swoją radę dla załatwienia jakieś sprawy[28].

3. Skład personalny kapituły generalnej

Kapituła generalna ma być jak najpełniejszym wyrazem ducha i woli całego instytutu. Jak wspomniano wyżej, zazwyczaj jej uczestnikami są członkowie z urzędu i z wyboru[29]. Reprezentuje ona instytut w sensie jurydycznym i obiektywnym, gdyż ma wyrażać wspólny udział i troskę wszystkich członków o dobro całej społeczności[30]. Nie wynika z tego, że wszyscy członkowie instytutu biorą w niej udział. To byłoby możliwe jedynie w instytutach o małej liczbie członków. Wszyscy jednak powinni mieć realny wpływ na skład kapituły; wybór przedstawicieli nie może być zastrzeżony dla małej ekskluzywnej grupy osób. W systemie zaś wyboru uczestników kapituły należy odpowiednio zharmonizować różne kryteria i unikać rozwiązań ekstremalnych tak, aby kapituła była rzeczywistym znakiem jedności[31]. Każdy instytut ma w tej sprawie swobodę w obraniu systemu wyborczego, byleby system ten pod względem prawnym był dostatecznie precyzyjny i wykluczał dowolność czy niebezpieczeństwo manipulacji. Ogólnie biorąc, liczba uczestników wybranych przez zakonników powinna być taka, aby rzeczywiście reprezentowali oni instytut i to nie tylko w znaczeniu geograficznym, lecz także w całym istotnym zakresie jego działalności, tzn. można przyjąć zasadę podwójnej reprezentacji: ilościowej i jakościowej[32]. Dzisiaj przeważa tendencja do ograniczania liczby członków z urzędu, aby uczestnictwo w kapitule nie miało charakteru przywileju[33]. Ma to swoje zalety i wady. Nieroztropnie byłoby jednak całkowicie ich wykluczyć gdyż swoim doświadczeniem i znajomością spraw, nabytymi w czasie sprawowania urzędu, mogą wnosić w obrady wiele pozytywnego. Ponadto zjawisko to może być łatwo wyrazem braku zaufania i konsekwentnie powodem tworzenia się grup opozycyjnych. Powstaje też pytanie, kto jest bardziej odpowiedni do decydowania w sprawach instytutu: członkowie z urzędu, czy z wyboru. Tymczasem jedni i drudzy stanowią reprezentację instytutu, gdyż kapituła ma działać w jego imieniu. Zazwyczaj przepisy wewnętrzne zapewniają równą lub nieco większa liczbę uczestników z wyboru niż urzędu[34]. Ta proporcja może ulec zmianie po wyborach nowego zarządu generalnego, bowiem ustępujący zarząd uczestniczy dalej w kapitule[35].

Wybór delegatów to akt wielkiej wagi i odpowiedzialności, bowiem wybrani będą decydowali o wyborach zarządu generalnego czy o innych sprawach mniejszej lub większej wagi. Wybrani na delegatów nie mogą być uważani za zwykłych wykonawców zleceń wyborców, chociaż w ramach wspólnego dobra i własnych przekonań powinni starać się o spełnienie tych zleceń; biorą jednak na siebie odpowiedzialność za całość instytutu[36].

Należy też mieć na uwadze ewentualność, że uprawnieni członkowie z poważnych racji, nie będą mogli wziąć udziału w kapitule. Tak rodzi się kwestia zastępstwa i zastępców. W wypadku członka z urzędu, jego zastępcą jest prawny zastępca, a gdy i on ma przeszkodę, wówczas nie wchodzi nikt na jego miejsce. Dla członków zaś z wyboru należy wybrać w osobnych głosowaniach ewentualnych zastępców, którzy stają się członkami kapituły w razie przeszkodzenia delegata z wyboru[37].

Prawo własne może upoważniać kapitułę, aby dobrała sobie członków poza przewidzianymi, aby wypełnić luki w reprezentacji lub zapewnić udział ekspertów, gdyby nie należeli do grona uczestników przewidzianych prawem. Kapituła może też zaprosić do udziału także innych ekspertów czy gości lub obserwatorów, lecz bez prawa głosu[38].

4. Sposób odbywania kapituły

Prawo własne powinno dokładniej określać odbywanie kapituły, zwłaszcza, gdy chodzi o wybory i sposób załatwiania spraw. Zazwyczaj sprawy te nie są regulowane w konstytucjach, lecz w dyrektoriach, specjalnych statutach lub regulaminach[39] szczegółowo normujących szereg praktycznych spraw, np. przygotowanie kapituły, zapowiedź i zwołanie, prawo uczestnictwa, przewodniczenie, wybór sekretarza i skrutatorów, porządek obrad, kolejność rozpatrywania spraw, stosowana w wyborach większość, sposób ogłoszenia wyników wyborów, uchwał kapitulnych i innych dokumentów[40].

4.1. Przygotowanie kapituły

Owocna działalność kapituły w dużej mierze uwarunkowana jest właściwym jej przygotowaniem oraz zaangażowaniem wszystkich osób prawnych i członków instytutu. Na tej drodze można uzupełnić bądź tez poprawić ewentualne braki w informacji czy reprezentacji[41]. Stwarza to też okazję do wyrażenia swoich przemyśleń osobom lub grupom, które formalnie nie mają innych możliwości. Prawo skierowania do kapituły własnych życzeń czy sugestii przysługuje prowincjom, czy w jakikolwiek sposób zorganizowanym wspólnotom lokalnym oraz wszystkim członkom, niezależnie od ich stanu, a więc przełożonym i podwładnym, profesom o ślubach czasowych i wieczystych, a także zakonnikom eksklaustrowanym[42]. Na podstawie tego uprawnienia nie można jednak sobie rościć pretensji do pozytywnego przyjęcia wszystkich wniosków. Kapituła ma jedynie prawny obowiązek rozpatrzenia tych opinii i udzielenia odpowiedzi. Prawo własne powinno zawierać odpowiednie normy regulujące korzystanie z tego uprawnienia. Ponadto jest wskazane utworzenie specjalnej komisji do przestudiowania i uporządkowania nadesłanych wniosków i sugestii. Często są tworzone komisje przygotowawcze, których zadaniem jest przygotowanie materiału do dyskusji, czy też pierwszych schematów dokumentów kapitulnych[43]. Chodzi o to, aby uczestnicy mogli przystąpić do prac z pełną znajomością spraw i problemów, jakie mają wspólnie analizować i rozwiązywać. Powinni się też znać na procedurze, co może ułatwić wspomniany wyżej regulamin kapituły[44]. Zwyczajna kapituła zajmuje się wyborami i badaniem aktualnego stanu instytutu i innymi sprawami, jakie są do załatwienia. W sprawie wyborów uczestnicy powinni być na tyle przygotowani, aby mogli wyrobić sobie dostateczny sąd o kandydatach.

4.2. Zapowiedź i zwołanie kapituły

Dla odpowiedniego przygotowania się członków do kapituły powinna ona być w porę zapowiedziana. A więc w odpowiednim czasie należy uruchomić wymagający czasu mechanizm konsultacji oraz zorganizować kapituły prowincjale, a najpierw domowe, w celu zainteresowania jak najszerszych kręgów instytutu. Zapowiedź jest kierowana do wszystkich jego członków[45]. 

Zwołanie natomiast kieruje przełożony generalny do wyznaczonych już i znanych członków zbliżającej się kapituły. Może to uczynić bądź indywidualnie, bądź pismem okólnym[46]. Zwołanie urzędowe jest potrzebne, bo gdyby pominięto więcej niż jedną trzecią uczestników, kapituła nie mogłaby ważnie dokonać wyborów i ważnie obradować. Ideałem byłoby zwołanie indywidualne połączone z przesłaniem przygotowanych uprzednio materiałów związanych z kapitułą, jak program, kalendarz, wystąpienia.

Po prawidłowym zwołaniu prawo decydowania należy do tych, którzy w dniu i miejscu wyznaczonym są obecni[47]. Nieobecnym to prawo nie przysługuje, chyba, że konstytucje pozwalają przesłać głos listownie lub przez osobę odpowiednio upoważnioną. Zasadę tę można stosować i przy załatwianiu spraw pozawyborczych. Przepisy niektórych instytutów nie dopuszczają takiej możliwości[48].

Na podstawie przepisów ogólnych posiedzenia kapitulne mogłyby się odbywać w obecności niewielkiego grona uprawnionych członków. Prawo jednak własne wymaga zwykle określonej liczby uczestników (tzw. quorum), przeważnie 2/3 uprawnionych, bez których wybory, posiedzenia i uchwały są nieważne[49].

4.3. Przewodniczący kapituły

Jak każde kolegium, tak i kapituła musi mieć swego przewodniczącego. Według poprzedniego Kodeksu prawo ustalało przewodniczącego jedynie w wypadku wyboru przełożonej generalnej żeńskich zgromadzeń[50]. We wszystkich innych wypadkach osobę i funkcje przewodniczącego określało prawo własne. Obecnie przewodniczącym kapituły jest zwykle przełożony: dotychczasowy aż do wyboru nowego, po tym zaś nowowybrany. Tak więc wyborom przewodniczy ustępujący przełożony generalny, zaś nowowybrany przełożony generalny przewodniczy dalszym wyborom i obradom kapituły[51]. Praktyka i zwyczaj Stolicy Apostolskiej nie przyznają przewodniczącemu prawa rozstrzygania wyborów w wypadku równości głosów, lecz decyduje wtedy pierwszeństwo święceń, profesji czy wieku wybieranych, lub inne okoliczności określone konstytucjami. W instytutach żeńskich często starsza profesją jest wybrana, a jeżeli profesja była w tym samym dniu, starsza wiekiem[52]. Natomiast w razie równości głosów poza wyborami rzecz zostaje otwarta, czyli niezałatwiona, chyba że przewodniczący sam rozstrzygnie, co może uczynić, jeżeli mu nie zabrania tego prawo instytutu. Konstytucje niektórych instytutów przewidują takie rozwiązanie[53]. Przewodniczący jest jednym z członków kapituły, a zatem występuje tylko jako primus inter pares, tzn., jako pierwszy wśród równych. Ma on czuwać nad tym, aby wszystko przebiegało zgodnie z prawem, z poszanowaniem wolności, sprawiedliwości i pokoju. Nie może tendencyjnie ustawiać obrad kapituły, czy tym bardziej wpływać na wybory. Równość członków kapituły jest dziś tak bardzo podkreślana, że się nieraz usiłuje sprowadzić przewodniczącego do samego zaszczytu, oddając kierownictwo w ręce moderatorów. Kapituła jednak nie ma do tego prawa, chyba, że sam przewodniczący chce się posłużyć moderatorami. Dla uniknięcia niepotrzebnych nieporozumień jest rzeczą wskazaną, aby kompetencje przewodniczącego czy ewentualnych moderatorów były jasno określone, najlepiej w regulaminie przez kapitułę przedyskutowanym i przyjętym[54].

4.4. Sekretarz i skrutatorzy

Sekretarz jest na kapitule osobą niezbędną: spisuje on bowiem akta i protokółuje zebrania[55]. Wybiera się go po otwarciu kapituły, na pierwszym posiedzeniu kapituły. Przed jego zaś wyborem akta spisuje zwykle sekretarz generalny. Dotychczas niewskazane było wybieranie dwu sekretarzy, którzy mieliby pracować równolegle. Obecnie przeważnie wybiera się dwóch sekretarzy, którzy kolejno sporządzają protokoły. Jednak według przepisów niektórych instytutów nadal wyznaczana jest jedna[56] lub dwie sekretarki w tajnym glosowaniu względną większością głosów[57]. Wybór sekretarek należy do czynności wstępnych kapituły[58].

Skrutatorzy natomiast są wymagani przez prawo przy głosowaniach[59]. Jeżeli konstytucje nie postanawiają inaczej, należy ich wybrać przed pierwszymi wyborami. Wybrani, zwykle przez aklamację (w niektórych instytutach żeńskich przewodnicząca kapituły powołuje dwie najmłodsze wiekiem profeski do pełnienia funkcji skrutatorek)[60], składają przed przewodniczącym przysięgę[61] (w niektórych instytutach skrutatorki składają wraz z przewodniczącą, każda z osobna, przysięgę przepisaną prawem[62], że wiernie wykonają swoje zadania). W prawie własnym niektórych instytutów zauważyć można pewną nieścisłość, bowiem w Konstytucjach jest mowa wyraźnie o wyborze skrutatorek i sekretarek, natomiast w Dyrektorium mówi się tylko o wyborze sekretarek[63], skrutatorki zaś powołuje przewodnicząca kapituły[64]. Wynika z tego, że skrutatorzy nie muszą być wybierani przez kapitułę, choć na kapitułach, zwłaszcza liczebnie wielkich są bardzo przydatni.

4.5. Przebieg kapituły

Po czynnościach wstępnych przełożony generalny i ekonom przedstawiają kapitule sprawozdania. Następnie kapituła przystępuje do ustalenia regulaminu wyborów i obrad, przyjmuje program pracy, ustala szczegółowe normy dotyczące glosowania i formy sporządzanych akt. W razie potrzeby powołuje komisje, których zadaniem jest przestudiowanie trudniejszych spraw lub opracowanie dokumentów kapituły[65]. W sprawie wyborów muszą być stosowane przepisy prawa powszechnego, chyba, że konstytucje stanowią inaczej (np. w niektórych instytutach przy wyborze przełożonego generalnego[66] lub przełożonej przewidziane są cztery głosowania, przy wyborze zaś radnych generalnych sekretarki i ekonomki trzy głosowania)[67].

Wszyscy uczestnicy kapituły mają obowiązek zapoznać się ze sprawozdaniami (przełożonej generalnej i ekonomki lub też innymi), aby mogli wyrobić sobie obraz faktycznego stanu instytutu. Nie jest to bez znaczenia dla zorientowania się w jego potrzebach i ewentualnego zaradzenia brakom. Do tego celu maja być powołane komisje, nawet obok komisji przewidzianych konstytucjami. Do zbadania sprawozdań z administracji dobrami powinna być powołana odrębna komisja, w której skład nie powinni wchodzić autorzy sprawozdań, chyba dla udzielenia wyjaśnień[68].

W traktowaniu danej sprawy na kapitule należy odróżnić etapy dyskusji od etapu decyzji. Dyskusje nad sprawą poprzedzone odpowiednim przygotowaniem mają być na obradach plenarnych kierowane przez przewodniczącego lub za jego zgodą przez moderatora, tak, aby wszyscy mogli się wypowiedzieć bez skrępowania, ale też, aby niepotrzebnie nie dopuścić do straty czasu czy do napięć zakłócających spokojną pracę.

Decyzja, zwłaszcza przy wyborach, powinna być podejmowana większością głosów: bezwzględną w pierwszym czy drugim, względną w trzecim głosowaniu[69], jeżeli jest ono potrzebne. Większość bezwzględną mamy, gdy za osobą lub wnioskiem opowiada się więcej niż połowa ważnych głosów (plus jeden, nawet niecały głos), np. na 10 głosujących większość bezwzględna wynosi 6 głosów (połowa plus 1 głos), ale na 11 głosujących większość bezwzględna również wynosi 6 (połowa to 5, 5 plus 0,5 głosu). Większość względną mamy wówczas, gdy za jedną z osób lub za jednym z wniosków opowiada się najwięcej głosujących. W przypadku równości głosów w trzecim głosowaniu, poza wyborami sprawę może rozstrzygnąć przewodniczący. Przy wyborach zaś decyduje pierwszeństwo święceń, profesji lub wieku. Czasami jednak prawo wymaga innej większości, np. przy podejmowaniu uchwał kapitulnych[70], przy dokonywaniu rewizji Konstytucji do ważności podejmowanych decyzji wymagana jest większość 2/3 głosów ważnych[71]. Wprowadzanie zaś zmian do Dyrektorium wymaga tylko większości bezwzględnej[72]. Według przepisów niektórych instytutów na kapitule wyborczej prawo głosowania mają tylko uczestniczki obecne w domu, w którym odbywa się kapituła, z wykluczeniem glosowania listownego lub zastępczego. Jeśli któraś z uczestniczek jest obecna w domu wyborów, ale z powodu choroby nie może przybyć na salę obrad, skrutatorski udają się do niej, by odebrać jej kartę do zamkniętej urny. Zaś na kapitule spraw głosują wyłącznie siostry obecne na sali obrad[73]. 

Poza wypadkami przewidzianym w prawie nie jest konieczna tajność głosowania. Regulamin kapituły w przypadku braku przepisów w konstytucjach, powinien przewidzieć wypadki czy okoliczności obowiązującej tajności głosowania, czy też osoby, którym przysługuje prawo postawienia wniosku o tajność głosowania. Zazwyczaj wszystkie głosowania w sprawach personalnych powinny być tajne[74].      

Prawu własnemu pozostawia się określenie sposobu odbywania sesji kapituł, zwłaszcza, jeśli chodzi o dokonywanie wyborów oraz załatwianie spraw. Regulaminy kapituł często, oprócz sesji plenarnych, w których biorą udział wszyscy uczestnicy, przewidują sesje robocze, tzw. praca w mniejszych grupach[75].

5. Zadania i kompetencje kapituły generalnej

Kapituła generalna, jako najwyższy organ władzy kolegialnej w instytucie, ma władzę określoną prawem, nie może zatem decydować o wszystkim. Można mówić o trzech rodzajach zadań kapituły generalnej: o zadaniach wynikających z prawa powszechnego; o zadaniach, które z mocy prawa powszechnego mogą być jej przypisane, zwłaszcza te, które prawodawca odnosi do instytutu[76] i inne oraz o zadaniach wynikających z prawa własnego. Jeżeli konstytucje nie stanowią inaczej, kapituła nie zawiesza władzy przełożonego generalnego i jego rady, prawo własne może jednak stanowić inaczej, np. przenosząc całą lub część władzy z zarządu generalnego na zgromadzenie kapitulne.

Kapituła powinna przede wszystkim: a) strzec dziedzictwa instytutu, bowiem ono decyduje o jego tożsamości, miejscu w Kościele, wyróżnia go spośród innych wspólnot Ludu Bożego i stanowi kryterium wierności jego członków[77]; b) popierać zgodną z nim (dziedzictwem) przystosowaną odnowę. Wobec nieustannie zmieniających się warunków życia jest to obowiązek poważny i stały całego instytutu oraz poszczególnych jego członków[78]. Sposób i zakres odnowy nie mogą powodować utraty charyzmatu instytutu, wprost przeciwnie, maja być z nim zgodne i na podstawie autentycznego dziedzictwa stanowić nową formę obecności w Kościele[79]. Ciągła refleksja nad tym zagadnieniem jest warunkiem żywotności instytutu, skuteczności jego posłannictwa i działalności oraz wiarygodności składanego świadectwa; c) dokonywać wyboru przełożonego generalnego. Przyznanie przez prawo powszechne tej kompetencji kapitule generalnej dowodzi znaczenia, jakie Kościół przypisuje temu urzędowi. Najwyższy przełożony ma bowiem decydujący, praktyczny i bezpośredni wpływ na realizację uchwał kapitulnych[80], na zachowanie dziedzictwa instytutu oraz inspirowanie jego przystosowanej odnowy. Kapituła oprócz przełożonego generalnego przeprowadza również wybory na inne ważne stanowiska w instytucie: radnych generalnych, sekretarki i ekonomki generalnej[81]. Wybory należy przeprowadzić w sposób kanoniczny tzn. zgodnie z prawem powszechnym i postanowieniami konstytucji (w niektórych instytutach żeńskich wszystkie uczestniczki kapituły, każda z osobna przed głosowaniem, składają prawem przepisana przysięgę według określonej formuły)[82]; d) załatwiać ważniejsze sprawy. „Ważniejsze sprawy” to sprawy z natury swojej odnoszące się do całego instytutu, jako osoby prawnej i przekraczające kompetencje zwyczajnych i niższych organów rządzenia. Konkretnie wyliczają je zazwyczaj konstytucje, np. rewizja Konstytucji i Dyrektorium[83], przeniesienie na stałe siedziby przełożonej generalnej, tworzenie prowincji, łączenie już erygowanych lub dokonywanie innego rodzaju zmian dotyczących organizacji prowincji[84], ustalać program pracy dla określonych dziedzin życia Zgromadzenia[85]; e) wydawać normy, które powinni wszyscy zachowywać w sprawach życia zakonnego, apostolstwa czy administracji dobrami materialnymi instytutu. Wydawanie norm powszechnie obowiązujących w instytucje jest wyłączną kompetencją kapituły generalnej (nie może czynić tego przełożony generalny). Konstytucje niektórych instytutów żeńskich stanowią, że przełożona generalna może wydawać rozporządzenia[86], które pod względem prawnym różnią się od norm. Kapituła może też formułować zalecenia dla przełożonego generalnego i jego rady oraz dla innych przełożonych wyższych instytutu[87]. Należy w tym przedmiocie postępować roztropnie i zgodnie z duchem oraz myślą Kościoła. Kapituła nie powinna ograniczać się tylko do uchwalenia przepisów prawnych. Jej postanowienia mają również wyznaczać istotne kierunki działania oraz mieć charakter dynamizujący i animacyjny, aby w ten sposób wpływać na duchową i apostolską żywotność instytutu[88]; f) bada i zatwierdza lub odrzuca przedstawione sprawozdania; g) podejmuje uchwały dotyczące formacji początkowej i formacji stałej i określa ich programy, czas trwania, przymioty formatorów, tworzy struktury formacyjne w instytucie między prowincjalne czy generalne.

Kapituła nie może jednak decydować w sprawach zastrzeżonych przełożonemu generalnemu, np. zniesienia domu czy założenia nowicjatu w konkretnym miejscu.

6. Uchwały kapituły

Po przeprowadzonych prawnie wyborach elekt od razu przejmuje urząd i wchodzi w swoje prawa[89], kapitule nie wolno już zmienić decyzji i wybierać kogoś innego. Po wyrażeniu zgody na dokonany wybór sprawa jest zamknięta. Natomiast po decyzji w innych sprawach kapituła może wrócić do przegłosowanego już zagadnienia i zdecydować inaczej. Regulamin powinien jasno określać, komu i pod jakimi warunkami wolno wystąpić z wnioskiem o zmianę powziętej decyzji (np. wniosek za zamianą poprzedniej uchwały wymaga większości 2/3 głosów). Bez takiej możliwości mogłyby powstać szkodliwe dla zebrania sytuacje.

Kościół wymaga, aby ustawy zakonne, w tym uchwały kapituł, na pierwszym miejscu zapewniały osobom konsekrowanym takie warunki życia, które ułatwiają im osiągnięcie doskonałej miłości, bo to stanowi pierwszy cel życia zakonnego. Uchwały wchodzą w życie po zamknięciu kapituły i ich promulgacji przez przełożonego generalnego[90]. Zachowują swoją moc do następnej kapituły, chyba, że ta je odnowi. W ten sposób nie dopuszcza się zbyt łatwo do gromadzenia przestarzałych przepisów prawnych i do stagnacji w instytucie. Każda, zatem kapituła musi przejrzeć uchwały poprzednie i przynajmniej w sposób ogólny je potwierdzić, skoro mają pozostać w mocy[91]. W konstytucjach można w tej sprawie umieścić odpowiednia klauzulę: albo ograniczającą moc uchwały do czasu kapituły następnej, albo przyjmującą uchwały dopóty, dopóki przez następne zebrania kapitulne nie będą uchylone. Często konstytucje w tej sprawie postanawiają, że uchwały kapituły mają moc obowiązującą do następnej kapituły generalnej, która powinna je na nowo rozpatrzyć i uprawomocnić, jeśli nadal są aktualne[92].  

 Z uchwałami kapituły przełożony generalny powinien zapoznać zakonników w możliwie najkrótszym czasie po jej zakończeniu[93].   

Podsumowanie

Na koniec pragnę podkreślić, że władza w instytutach zakonnych nie ma tylko charakteru czysto instytucjonalnego, lecz zawiera także elementy duchowe oraz wspólnotowe. Sprawowanie tej władzy w skali całego instytutu oraz na wszystkich szczeblach zarządzania instytutem dokonuje się w wymiarze zarówno indywidualnym, jak i kolegialnym, zgodnie z prawem powszechnym i własnym instytutu. Nawiązując do stałej tradycji w kwestii sprawowania władzy w instytutach należy przypomnieć, że zarząd instytutem nie może być w żadnym wypadku powierzony całej wspólnocie, jako takiej. Do istotnych zadań zarządu w instytutach, niezależnie czy chodzi o zarząd indywidualny, czy kolegialny, należy organizacja struktur życia wspólnotowego, ochrona wierności misji instytutu oraz jego charyzmatu.

Na koniec należałoby też zwrócić uwagę, aby wokół kapituły nie tworzyć mitu, tzn., że może być ona panaceum na wszystkie współczesne bolączki. W instytucie życia konsekrowanego doskonałość zarządu zależy nie tyle od struktur, ile od osób obdarzonych odpowiednimi darami naturalnymi i osobnym charyzmatem. Braki przełożonego pociągające za sobą nieodpowiednie rządzenie nie będą usunięte przez działanie organu kolegialnego. Nie należy też ulegać złudzeniom, że w działaniu kapituły odpowiedzialność rozkładana jest na wielu i zmniejsza się przez to odpowiedzialność indywidualna. Nie powinno się też dążyć do popierania ducha takiej demokracji, która zmierza do obrony praw osobistych poszczególnych członków lub jakiś grup. Może to czasem doprowadzić do ubiegania się o takie prawa, jakie powinny być raczej zaliczone do uprawnień przeciwnych Ewangelii. Kapituła zatem powinna być znakiem jedności w miłości instytutu i wyrażać wspólną troskę wszystkich jego członków o dobro całej społeczności instytutu.   

Bibliografia

Źródła

Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctoritate promulgatus, Typis Polyglottis Vaticanis 1917.

Codex Iuris Canonici auctoritate Joannis Pauli PP.II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Pallotttinum 1984.

Dekret Christus Dominus, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002, s. 236-258.

Dyrektorium Zgromadzenia Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego, Samaria 1989.

Konstytucja Lumen gentium, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002, s. 104-163.

Konstytucje Zgromadzenia Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego, Samaria 1989.

Konstytucje Zgromadzenia Córek Maryi Niepokalanej, Nowe Miasto n. Pilicą 1988.

Paulus VI, Motu proprio Ecclesiae Sanctae,  AAS 58 (1966), s. 757-787.

Reguła Życia Zgromadzenia Księży Najświętszego Serca Jezusowego (Księża Sercanie). Konstytucje i Dyrektorium generalne, Wydanie polskie, Rzym 2009.

Sacra Congregatio pro Religiosis et Institutis Saecularibus et Sacra Congregatio pro Episcopis, Notae direc. Mutuae relationis, AAS 70 (1978), s. 473-506.

Literatura

Andres D. J., Los Superiores Religiosos segun el Codigo. Guida de Subditos y de Superiores, Madrid 1985.

Bar J., Kałowski J., Prawo o instytutach życia konsekrowanego, Warszawa 1985.

Bączkowicz F., Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. I, Opole 1957.

Beyer J., Le droit capitulaire, „L’Année Canonique” 27 (1978), s. 61-70.

Bogdan F., Prawo instytutów życia konsekrowanego, Poznań 1977.

Borek D., Wykonywanie władzy karania w instytutach zakonnych w świetle aktualnego Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo Kanoniczne” 48 (2005) nr 3-4, s. 175-200.

Chrapkowski A., Krzywda J., Instytuty życia konsekrowanego, w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/2, red. J. Krukowski, Poznań 2006, s. 7-144.

Codorniu M., Regolamenti dei capitoli generali, „Vita Consacrata” 15 (1979), s. 207-223.

Chrapkowski A., Krzywda J., Wroceński J., Zubert W. B., Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/2, red. J. Krukowski, Poznań 2006.

Gutierrez L., De natura iuridica Capituli Specialis Religiosorum, „Commentarium pro Religiosis” 48 (1967), s. 241-258.

Gutierrez L., Capitolo. Aspetti giuridici, w: Dizionario teologico della vita consacrata, Milano 1994, s. 164-169

Iannone F., Il capitolo generale. Saggio storico-giuridico, Roma 1988.

Kiciński J., Posłuszeństwo droga duchowej wolności, w: Droga rad ewangelicznych. Program formacji ciągłej na 2011 rok, Kraków 2011, s. 62-71.

Nava P. L., L’evento capitolare. Dall’indizione per la convocazione alla ricezione, Roma 1997. 

Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. II, Olsztyn 1986.

Scarvaglieri G., Il capitolo generale. Preparazione. Celebrazione. Attuazione, Milano 2002.

Sobański R., Władza rządzenia, w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. I, red. J. Krukowski, Poznań 2003, s. 212-233.

Wroceński J., Stowarzyszenia życia apostolskiego, w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/2, red. J. Krukowski, Poznań 2006, s. 185-207.

Zubert B. W., Instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego, w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 2 cz. III, Lublin 1985.