Ekumeniczny wymiar katechezy

Współczesna literatura katechetyczna wskazuje na różne wymiary katechezy: biblijny, liturgiczny, eklezjalny, egzystencjalny, moralny, kulturowy, eschatologiczny, historyczny, religiologiczny i ekumeniczny, które czynią katechezę wciąż aktualną i skuteczną w działaniu. Pośród wymienionych wymiarów coraz większego znaczenia we współczesnym procesie katechetycznym nabiera wymiar ekumeniczny[1]. Celem niniejszej refleksji jest przybliżenie – w świetle wybranych dokumentów ekumenicznych i katechetycznych Kościoła rzymskokatolickiego – tego właśnie wymiaru katechezy.

Prezentowany temat zostanie rozwinięty w trzech punktach: 1) Konieczność ekumenicznego wymiaru współczesnej katechezy; 2) Istotne elementy ekumenicznego wymiaru katechezy; 3) Współpraca międzywyznaniowa na polu katechetycznym.

1. Konieczność ekumenicznego wymiaru współczesnej katechezy

Współczesna katecheza – podejmując dzieło wyjaśnienia nauki chrześcijańskiej w celu wprowadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego – powinna zawierać także istotne treści dotykające problematyki chrześcijańskiej jedności[2]. Na konieczność ekumenicznego wymiaru katechezy, postrzeganego w szerszym kontekście ekumenicznej formacji wiernych, wskazują wyraźnie oficjalne dokumenty Kościoła rzymskokatolickiego, zarówno te, które odnoszą się do ekumenizmu, jak i bezpośrednio dotyczące katechezy.

U podstaw ekumenicznego wymiaru katechezy – zgodnie z zawartymi w tych dokumentach stwierdzeniami – znajdują się zarówno wewnętrzne racje wiary, jak i nowy kontekst kulturowy, społeczny i religijny, w jakim dziś żyją chrześcijanie.

Wszyscy ochrzczeni, którzy wyznają wiarę w jeden Kościół, na mocy jednego chrztu – jak podkreślono w soborowym Dekrecie o ekumenizmie Unitatis redintegratio – są wezwani do tego, aby poprzez modlitwę, studium i działanie przyczyniali się – według swoich możliwości i miejsca w Kościele – do budowania jedności wszystkich chrześcijan. Podział chrześcijan jest bowiem wielką przeszkodą w skutecznym głoszeniu Ewangelii[3]. W podobnym duchu wypowiada się dokument studyjny wydany w 1997 roku przez Papieską Radę do spraw Jedności Chrześcijan, zatytułowany Ekumeniczny wymiar formacji pastoralnej. „Formacja ekumeniczna – czytamy w dokumencie – zmierza do tego, aby wszyscy chrześcijanie zostali ożywieni duchem ekumenicznym, niezależnie od tego, jaka jest ich misja i konkretna funkcja w świecie i w społeczeństwie”[4]. Natomiast Jan Paweł II w encyklice Ut unum sint stwierdzi, że ruch na rzecz jedności chrześcijan „nie jest jakimś tylko «dodatkiem», uzupełnieniem tradycyjnego działania Kościoła”. Przeciwnie, „należy on w sposób organiczny do całości jego życia i działania, i w konsekwencji winien tę całość przenikać i z niej wyrastać jak owoc ze zdrowego i kwitnącego drzewa, które osiąga pełnię życia”[5]. Stąd też zaangażowanie ekumeniczne postrzegane jest przez papieża jako „imperatyw chrześcijańskiego sumienia” oświeconego przez wiarę i prowadzonego przez miłość[6]. Skoro ekumenizm posiada istotne znaczenie dla życia Kościoła i wszyscy chrześcijanie powinni być zaangażowani w popieranie wzrastającej wciąż komunii z innymi chrześcijanami, to nie może w tej podstawowej misji Kościoła zabraknąć katechetów. Z tego wynika konieczność podjęcia katechezy ukierunkowanej ekumenicznie, zdolnej do wniesienia swego wkładu w dzieło ekumenicznej jedności[7].

Z drugiej strony żyjemy w świecie, który stanowi mozaikę wielu różnorodnych tradycji wyznaniowych i religijnych. Współczesna mobilność z racji pracy, nauki, turystyki pozwala na kontakt z różnymi wyznaniami chrześcijańskimi w różnych krajach. Poza tym już same współczesne środki komunikacji wnoszą do ludzkich domów niemal cały świat ze wszystkimi jego komponentami i zagadnieniami, także religijnymi. Chcąc dzisiaj wiernie i zgodnie ze wskazaniami II Soboru Watykańskiego realizować swoją misję, katecheza musi brać pod uwagę wszystkie te okoliczności, a zatem musi się troszczyć o również swój wymiar ekumeniczny[8].

Dlatego też przedstawiając ekumeniczny kontekst katechezy, Dyrektorium ogólne o katechizacji (1997) wyraźnie mówi o zaangażowaniu poprzez katechezę w przygotowanie dzieci, młodzieży i dorosłych do życia w kontekście relacji z osobami przynależącymi do innych chrześcijańskich tradycji[9]. Podobnie Jan Paweł II w Adhortacji apostolskiej o katechizacji w naszych czasach Catechesi tradendae stwierdza, że katecheza wtedy będzie posiadała wymiar ekumeniczny, kiedy wzbudzi i będzie dalej podtrzymywać pragnienie jedności, a także będzie się starać przygotowywać dzieci, młodzież oraz dorosłych katolików do życia w kontakcie z niekatolikami, przy jednoczesnym zachowaniu własnej tożsamości katolickiej oraz szacunku dla wiary innych[10].

Kościelne dokumenty ekumeniczne i katechetyczne zwracają więc uwagę na potrzebę wychowania katechizowanych do świadomego życia we wspólnocie Kościoła, do czynnego w niej udziału. Ta wspólnota ma dawać świadectwo wiary we współczesnym pluralistycznym świecie, bez którego ani katechizowani nie dojdą do odczytania znaku Boga, jakim jest Kościół, ani nie pomogą w tym innym. W rezultacie w obecnej sytuacji Kościoła nie wystarczy przekazanie katechizowanym prawd objawionych do wierzenia, nie wystarczy też przygotowanie ich do aktu wiary osobistej. Zadaniem współczesnej katechezy staje się kształtowanie świadomości udziału w funkcji znaku Kościoła wobec wszystkich narodów. Obejmuje ono również poczucie współodpowiedzialności za dokonujące się dzieło przywracania pełnej jedności między chrześcijanami[11].

Aby wymienione postulaty zawarte w dokumentach kościelnych mogły się urzeczywistnić, konieczne jest ekumeniczne ukierunkowanie współczesnej katechezy. W związku z tym można postawić pytanie: Jakie elementy składają się na ekumeniczny wymiar katechezy?

2. Istotne elementy ekumenicznego wymiaru katechezy

Zawarte w posoborowych dokumentach ekumenicznych i katechetycznych wskazania dotyczące urzeczywistnienia ekumenicznego wymiaru katechezy ogólnie rzecz biorąc, można ująć w trzech zasadniczych punktach: 1) Poznanie i całościowe przekazywanie doktryny własnego Kościoła; 2) Poznanie i poprawne ukazywanie nauki innych Kościołów i Wspólnot kościelnych; 3) Kształtowanie postawy otwartej na ekumenizm[12].

2.1. Poznanie doktryny własnego Kościoła

Pierwszym krokiem ekumenicznej formacji, także tej w ramach procesu katechetycznego, jest właściwe poznanie i całościowe przekazywanie doktryny własnego Kościoła. Odpowiada to jednej z głównych zasad rządzących ekumenizmem, a mianowicie zasadzie zachowania własnej tożsamości. W tym celu należy mieć na uwadze zasadę „hierarchii prawd”, odpowiednio wypracowaną hermeneutykę dla właściwego rozróżnienia depozytu wiary i sposobu formułowania prawd wiary, a także osiągnięcia prowadzonych dialogów międzykościelnych[13].

Katecheza ukierunkowana ekumenicznie powinna przede wszystkim uwzględniać zasadę „hierarchii prawd”, sformułowaną w soborowym Dekrecie o ekumenizmie Unitatis redintegratio w następujący sposób: „Przy zestawieniu doktryn [teologowie katoliccy] niech pamiętają o istnieniu porządku czy «hierarchii prawd» w nauce katolickiej, ponieważ różne jest ich powiązanie z zasadniczymi podstawami wiary chrześcijańskiej”[14]. Jak należy zauważyć, „hierarchia prawd” nie oznacza, że pewne prawdy w mniejszym stopniu niż inne wchodzą w zakres samej wiary, lecz podkreśla, że niektóre prawdy wspierają się na innych jako główniejszych i przez nie są naświetlane. Wskazuje to na istnienie prawd sięgających samych fundamentów chrześcijaństwa oraz prawd związanych z nimi mniej bezpośrednio lub tylko ubocznie. Prawdy wiary, które bezpośrednio odnoszą się do fundamentu chrześcijaństwa, mają w „hierarchii prawd” pierwsze miejsce. Stąd np. nauka o Trójcy Świętej ma nieporównywalnie wyższą rangę aniżeli nauka o odpustach. „Hierarchia prawd”, koncentrując się na takim właśnie fundamencie, może sprzyjać rozwojowi dialogu ekumenicznego oraz pogłębieniu własnego doświadczenia wiary, przezwyciężając tendencje do absolutyzowania poszczególnych prawd, utrudniające drogę do jedności. Może także sprawić, że obraz Kościoła katolickiego ukaże się chrześcijanom spoza katolickich tradycji w zupełnie innym świetle. Wydaje się bowiem, że wielu chrześcijan przynależących do wspomnianych wyżej tradycji ukształtowało sobie obraz Kościoła katolickiego często właśnie na podstawie drugorzędnych czy trzeciorzędnych rysów nauki i praktyki katolickiej, np. kultu świętych czy odpustów[15].

Ważnym narzędziem ekumenicznej refleksji umożliwiającej odróżnienie „depozytu wiary” od sposobu formułowania prawd wiary jest hermeneutyka. Rozumie się przez nią sztukę poprawnej interpretacji i poprawnego przekazywania prawd zawartych na kartach Pisma Świętego oraz w dokumentach Kościoła, a więc w tekstach liturgicznych, postanowieniach soborowych, pismach ojców i doktorów Kościoła oraz w innych dokumentach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, jak również w tekstach ekumenicznych. Dialog ekumeniczny może też pomóc określić, czy i w jakim stopniu różne sformułowania teologiczne są komplementarne albo sprzeczne. Dzięki temu można poszukiwać takich określeń wiary, które znalazłyby wzajemne zrozumienie i akceptację. Łączy się z tym ściśle potrzeba stosowania w katechezie odpowiedniego języka, który byłby w stanie właściwie wyrażać daną doktrynę i nie wprowadzać w błąd innych chrześcijan[16].

W ekumenicznym wymiarze katechezy trzeba ponadto uwzględnić osiągnięcia międzykościelnych dialogów ekumenicznych, które obrazują ducha, w jakim winno się interpretować tradycyjne ujęcia prawd wiary. Owoce dialogu ułatwiają także proces recepcji ekumenicznych porozumień, tak by stawały się one wspólnym chrześcijańskim dziedzictwem[17].

2.2. Poznanie innych Kościołów i Wspólnot kościelnych

Drugi, bardzo istotny aspekt katechezy ukierunkowanej ekumenicznie dotyczy poznania i poprawnego przedstawiania innych Kościołów i Wspólnot kościelnych. Takie założenie koresponduje z wytycznymi przedstawionymi w ekumenicznych i katechetycznych dokumentach Kościoła katolickiego. Na tę sprawę zwraca uwagę soborowy Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, stwierdzając, że „należy się zapoznać z duchem i sposobem myślenia braci odłączonych”. Katolicy – czytamy dalej – „muszą zdobyć lepszą znajomość doktryny i historii, życia duchowego i kultowego, psychologii religijnej oraz kultury właściwej braciom”[18]. Natomiast w adhortacji apostolskiej Catechesi tradendae Jan Paweł II podkreśla, że „jest rzeczą niezmiernie ważną, aby lojalnie i poprawnie zostały przedstawione inne Kościoły i Wspólnoty kościelne, za pomocą których Duch Chrystusa nie wzbrania się przynosić zbawienia”[19]. Chodzi tu zwłaszcza o ukazywanie katechizowanym: 1) historii powstania innych Kościołów i Wspólnot kościelnych; 2) istotnych elementów doktryny innych wyznań chrześcijańskich; 3) punktów wspólnych oraz rozbieżności doktrynalnych istniejących między Kościołem katolickim a innymi Kościołami i Wspólnotami chrześcijańskimi[20].

Prezentacja historyczna różnych Kościołów powinna obejmować zagadnienie powstania podziałów w łonie chrześcijaństwa i czynników, które przyczyniły się do konfiguracji poszczególnych Kościołów i ich struktur organizacyjnych. Należy zwrócić uwagę na kwestię odpowiedzialności za winę podziałów, której – jak podkreśla Jan Paweł II – „nie można przypisać wyłącznie innym”[21]. Przedstawiając doktrynę innych wyznań chrześcijańskich, należy przede wszystkim powiedzieć, co inne Kościoły i Wspólnoty kościelne przedstawiają w tajemnicy zbawienia, czyli że Duch Święty – pomimo różnych braków – posługuje się nimi jako narzędziami zbawienia. Chodzi więc o ukazanie wspólnych wszystkim chrześcijanom prawd oraz wartości obecnych w nauce poszczególnych wyznań. Obiektywizm opisu rzeczywistości innych Kościołów powinien prowadzić jednocześnie do rozróżnienia różnych Kościołów i Wspólnot kościelnych, będących poza pełną komunią z Kościołem katolickim. Elementy, dzięki którym Kościół katolicki pozostaje z nimi złączony, znajdują się w nich bowiem w nierównym stopniu. Różna i specyficzna jest konfiguracja Kościołów prawosławnych, Wspólnoty Anglikańskiej i Kościołów pochodzących z reformacji. W konsekwencji odmienne i specyficzne będą rozbieżności doktrynalne istniejące między Kościołem katolickim a innymi Kościołami i Wspólnotami chrześcijańskimi[22]. „Takie ukazanie obrazu Kościołów – pisze Jan Paweł II w swojej adhortacji – pomoże katolikom zarówno w pogłębieniu ich wiary, jak i w lepszym poznaniu i poszanowaniu braci chrześcijan, ułatwiając w ten sposób wspólne poszukiwanie drogi ku pełnej jedności w nieskażonej Prawdzie. Wzajemne poznanie się pomoże także niekatolikom, aby lepiej zrozumieli i docenili Kościół katolicki i podstawę, dla której jest on przekonany, że jest «powszechnym środkiem zbawienia»”[23]. Jednocześnie uczestnik katechizacji winien poznawać osiągnięcia dialogów międzykościelnych, najnowsze wspólne dokumenty, by nabierał przekonania o realności stojących przed nim zadań[24]. W tym kontekście należy wskazać na możliwości communicatio in sacris oraz problematykę małżeństw mieszanych[25].

2.3. Kształtowanie postawy otwartej na ekumenizm

Kolejnym, bardzo ważnym elementem współczesnej katechezy ukierunkowanej ekumenicznie jest kształtowanie postawy otwartej na ekumenizm. Chodzi tu przede wszystkim o postawę szacunku, zrozumienia i otwartości na wyznawców innych Kościołów i Wspólnot kościelnych oraz gotowość do dialogu i nawiązania braterskich stosunków. „Katecheza będzie ukierunkowana ekumenicznie – czytamy w adhortacji apostolskiej Jana Pawła II Catechesi tradendae – jeśli da początek poważnym wysiłkom, a wśród nich dążeniu, by w pokorze i żarliwości ducha oczyścić się i przetrzeć drogi – nie dla łatwej ugodowości powstałej z przemilczeń i ustępstw doktrynalnych – lecz dla jedności doskonałej, która przyjdzie, kiedy i w jakikolwiek sposób Pan zechce, aby przyszła”[26].

Postawa ta – według Dyrektorium ekumenicznego z 1993 roku – w najogólniejszym ujęciu zakłada po pierwsze troskę o jedność, która oznacza przede wszystkim jedność z Chrystusem oraz szukanie tego, co łączy wszystkich chrześcijan. Po wtóre, jest ona głęboką i aktywną komunią wiernego z Kościołem powszechnym w Kościele partykularnym, do którego on przynależy. Po trzecie, postawa ta jest pełnią widzialnej jedności, do której się dąży razem ze wszystkimi chrześcijanami innych Kościołów i Wspólnot kościelnych[27].

W tym kontekście dokumenty ekumeniczne mówią o potrzebie ekumenizmu duchowego, który stanowi nieodzowny element w procesie formacji ekumenicznej i katechetycznej. Rozumieją przezeń odrzucenie wszelkiej wyniosłości i pychy wyznaniowej, „nawrócenie serca i świętość życia, łącznie z publicznymi i prywatnymi modlitwami o jedność chrześcijan”[28]. Zwracają także uwagę na miejsca, w których kształtują się stopniowo dojrzałość ludzka i chrześcijańska. Do środowisk o szczególnym znaczeniu dla rozwoju postawy ekumenicznej dokument zalicza: rodzinę, parafię, szkołę, grupy, zrzeszenia i ruchy kościelne[29]. Szczególną rolę w tym względzie zajmują również przygotowanie ekumeniczne katechetów oraz odpowiednie programy i podręczniki do nauczania religii[30].

3. Współpraca międzywyznaniowa na polu katechetycznym

Praktyczną konsekwencją nowych relacji między katolikami a innymi chrześcijanami jest współpraca w różnych dziedzinach życia. Taka możliwość współdziałania istnieje również w dziedzinie katechezy, znajdując swoje uzasadnienie teologiczne we wspólnych wszystkim chrześcijanom elementach. Niewątpliwie katecheza stwarza nieocenioną okazję, aby nie tylko zdobyć wiedzę o innych wyznaniach chrześcijańskich, ale przede wszystkim wejść w obszar dialogu z pełnym poszanowaniem drugiej strony. Dokumenty Kościoła katolickiego zgodnie utrzymują, że współdziałanie w dziedzinie katechetycznej może ubogacić tak życie Kościoła katolickiego, jak innych Kościołów i Wspólnot kościelnych, stanowiąc przy tym okazję do dawania pośród świata wspólnego świadectwa Ewangelii[31].

Katecheza o nachyleniu ekumenicznym powinna wprowadzać katechizowanych w różne formy praktycznego współdziałania na rzecz przywrócenia pełnej jedności, takie jak modlitwa (np. Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan), studium, działalność charytatywna, zaangażowanie na rzecz pokoju i sprawiedliwości. Współpraca ta może się urzeczywistniać we wspólnym korzystaniu w katechezie z pomocy, narzędzi, lokali i osób oraz mieć miejsce w środowiskach wspólnych, takich jak szkoła, uniwersytet, świat pracy, wśród emigrantów[32].

Pośród różnych form współpracy ekumenicznej w zakresie katechezy na szczególną uwagę zasługuje praktyka wspólnych katechez, opracowanych i prowadzonych przez katechetów różnych wyznań. Ten rodzaj katechezy został uznany w oficjalnych dokumentach Kościoła katolickiego za możliwy i użyteczny. Wspólnota wiary między katolikami a innymi chrześcijanami nie jest jednak ani pełna, ani doskonała, a w pewnych wypadkach istnieją nawet głębokie różnice. Z samej swej natury ekumeniczna współpraca jest więc ograniczona i nie może nigdy oznaczać sprowadzania do wspólnego mianownika. Katecheza polega bowiem nie tylko na przekazywaniu nauki, lecz na wprowadzeniu w całość życia chrześcijańskiego, z pełnym udziałem w sakramentach Kościoła. Dlatego też tam, gdzie wspólna katecheza jest już realizowana, dla katolików powinna być uzupełniona przez specyficznie katolicką katechezę[33].

Podsumowując, należy podkreślić, że ekumeniczny wymiar katechezy nie jest czymś fakultatywnym, lecz stanowi niezbędną i integralną część procesu katechetycznego. U podstaw ekumenicznego ukierunkowania katechezy znajdują się zarówno wewnętrzne racje wiary, czyli odpowiedzialność wszystkich chrześcijan za dzieło ekumenicznej jedności, zgodnie z wolą Chrystusa, jak i czynniki zewnętrzne – kontekst kulturowy i religijny, w jakim dziś żyją chrześcijanie. Wśród elementów zapewniających katechezie wymiar ekumeniczny kluczowe znaczenie mają: poznanie i całościowe przekazywanie doktryny własnego Kościoła; poznanie i poprawne ukazywanie nauki innych Kościołów i Wspólnot kościelnych; kształtowanie postawy otwartej na ekumenizm. Jako formę współpracy ekumenicznej na polu katechezy dokumenty Kościoła katolickiego wskazują praktykę wspólnych katechez, opracowanych i prowadzonych przez katechetów różnych wyznań. Tego rodzaju praktyki powinny być jednak uzupełnione przez pełną i właściwą katolicką katechezę, aby uniknąć niebezpieczeństwa indyferentyzmu religijnego.