Duszpasterstwo parafialne w służbie pokoju

Wstęp

Eklezjologia Soboru Watykańskiego II, ukazana w aspekcie prawnym w Kodeksie Prawa Kanonicznego Jana Pawła II, skłania do nowego spojrzenia na wiele zagadnień życia parafialnego. Parafia, bowiem to miejsce dynamicznego życia kościelnego. W niej gromadzi się wspólnota wiernych, będąca cząstką Kościoła partykularnego, w celu słuchania słowa Bożego, sprawowania Najświętszej Eucharystii, przyjmowania sakramentów, oddawania czci Bogu. Z tej racji parafii została przyznana odpowiedzialna rola w ogólnym dziele ciągłej odnowy życia Kościoła i przemiany ludzkich serc, zwłaszcza w kontekście zachodzących zmian w mentalności współczesnego człowieka. Zmiany te powodują powstawanie struktur społecznych, gospodarczych i politycznych nie zawsze będących w służbie pokoju i dla dobra człowieka i jego życiu. Mówi się dzisiaj głośno o tzw. cywilizacji śmierci, nasilają się działania terrorystyczne, wzmaga się obawa zagrożenia atomowego, pogłębiają się nierówności społeczne. Wnikliwą analizę przemian zachodzących w świecie współczesnym dał papież Jan XXIII. Główne kierunki przemian to zróżnicowanie ustrojów politycznych i gospodarczych, ekspansja ideologii i światopoglądu materialistycznego, industrializacja i urbanizacja, gwałtowne i ciągłe zmiany demograficzne, przeobrażenia kulturowe, naukowe i psychospołeczne[1].  Stąd rodzi się konieczność przepojenia współczesnej kultury i cywilizacji prawdziwymi założeniami i zasadami chrześcijańskimi. Wszystko to jednak nie wystarcza, aby warunki życia codziennego układały się w sposób bardziej ludzki. Muszą one być kształtowane w oparciu o prawdę, kierowane sprawiedliwością, muszą czerpać swą moc wzajemnej miłości ludzi do siebie i rozwijać się w atmosferze wolności. Aby urzeczywistnić skuteczność tych zasad muszą ludzie dostosować swe postępowanie do przykazań moralnych i zgodnie z nimi postępować, zarówno przy korzystaniu z należnych im praw, jak i przy wypełnianiu swych obowiązków[2]. Pokój, bowiem na ziemi, nie może być budowany i utrwalany inaczej, jak tylko przez wierne zachowywanie porządku ustanowionego przez Boga[3]. Powstaje, więc pytanie czy i w jakim stopniu do budowania pokoju między ludźmi przyczynia się życie parafialne, zwłaszcza duszpasterstwo parafialne. O dynamiczności życia parafialnego, a tym samym duszpasterstwa decyduje przede wszystkim proboszcz. Przewodzi on parafii, jako jej własny pasterz pozostający pod zwierzchnictwem biskupa diecezjalnego. Został on powołany do szczególnego uczestniczenia w misji Chrystusa i w powierzonej mu wspólnocie wiernych spełnia zadania nauczania, uświęcania i kierowania[4].

1. Pojecie parafii

Mówiąc o duszpasterstwie parafialnym nie sposób nie wspomnieć, chociażby ogólnie o samym pojęciu parafii. Parafię można definiować pod względem prawnym, socjologicznym czy też teologicznym. Prawo kościelne określa parafię, jako wspólnotę wiernych, będącą częścią diecezji, posiadającą własny kościół wraz z własnym kapłanem, któremu biskup powierzył kierownictwo i duszpasterstwo[5]. Sformułowanie to podkreśla związek parafii z diecezją, której jest cząstką, jak i wskazuje na jej terytorialny charakter, tzn., że jest zwykle określana poprzez wytyczenie granic terytorialnych (parafia terytorialna). Co nie przeszkadza parafia może skupiać określonych wiernych bez względu na terytorium (parafia personalna).  Definicja powyższa wymienia także społeczne elementy parafii: wspólnota wiernych, świątynia, kapłan-duszpasterz, ale ujmuje je od strony administracji kościelnej i duszpasterstwa.  Natomiast socjologiczne ujęcie parafii wykazuje w niej elementy społeczno-religijne, takie jak strukturę społeczną jej ludności, strukturę gospodarczą, organizacyjną, czynniki wpływające na przemianę tych struktur, rolę proboszcza, parowników kościelnych, grup wiernych wreszcie działalność i funkcjonowanie parafii. Wyżej wymienione czynniki przyczynią się do lepszego poznania parafii. Nie można też pominąć teologicznego ujęcia parafii, zgodnie, z którym, chociaż nie jest ona pochodzenia Bożego, jak Kościół, urząd Biskupa Rzymu, czy urząd biskupi, to jednak jest cząstką Kościoła, w którym dociera do ludzi zbawcze dzieło Chrystusa i który jest przedmiotem wiary. W związku z tym parafię można określić, jako cząstkę Kościoła partykularnego, w której urzeczywistnia się Kościół powszechny, jako wspólnota wiary, kultu i miłości[6]. Kościół zaś nie działa, jako zbiór poszczególnych, niezależnych od siebie jednostek, ale jest wspólnotą, nadprzyrodzoną społecznością, a jego zbawcza i uświęcająca działalność dokonuje się właśnie w parafii. Parafia jest, więc cząstką Kościoła, będącego w swojej najgłębszej istocie rzeczywistością porządku nadprzyrodzonego. Stąd w parafii, jako cząstce Kościoła, obecny jest Chrystus i Jego dzieło zbawcze. Ta obecność przejawia się w głoszeniu słowa Bożego, w szafarstwie sakramentów, zwłaszcza w Eucharystii, w kapłaństwie, modlitwie wspólnoty parafialnej, w działaniu uświęcającym Ducha Świętego. Parafia, zatem ma środki prowadzące wiernych do łączności z Chrystusem i Jego zbawieniem, a tym samym jest zdolna doprowadzać wiernych do pokoju i jedności między sobą w perspektywie życia ziemskiego. Przede wszystkim Eucharystia jest najbardziej skutecznym urzeczywistnieniem się Kościoła, bo w jej sprawowaniu Chrystus staje się obecny, ale też urzeczywistnia się wówczas wzajemna łączność wierzących ze sobą. Wychodząc od eucharystycznej wspólnoty ołtarza, jako najbardziej istotnego elementu parafii, można stwierdzić, że dalsze jej funkcje są koniecznym następstwem tej wspólnoty. Do funkcji tych należeć będzie, jak wspomniano wyżej, głoszenie słowa Bożego, jako czynność wewnętrznie związana ze sprawowaniem Eucharystii, wychowywanie młodych pokoleń, chrześcijańska posługa miłości w jej różnorakich formach, jako promieniowanie Eucharystii w życiu. Można, zatem powiedzieć, że parafia, jako lokalnie zorganizowana wspólnota ołtarza, włącza te wszystkie zadania w duszpasterską całość. Przez kult, słowo Boże i sakramenty, zwłaszcza przez Eucharystię ma wzrastać w sercach wiernych miłość Boga i ludzi. Ma się ona przejawiać w coraz doskonalszym oddaniu człowieka Bogu i posłuszeństwie Jego woli, miłość zaś bliźniego we wzajemnym zjednoczeniu, życzliwości i czynach miłości braterskiej. W dzisiejszych warunkach, gdy miejsca zamieszkania, pracy, kształcenia się, wypoczynku itp. bardzo często nie utożsamiają się ze sobą parafia zachowuje dla człowieka swoje ludzkie też znaczenie i tworzy naturalne środowisko gromadzenia się wiernych na wspólnotę kultu[7] i wspólnotę serc.  

2. Pojecie duszpasterstwa

Przechodząc z kolei do próby określenia duszpasterstwa, należy zauważyć, że jest ono zorganizowaną działalnością zbawczą Kościoła, polegającą na służbie wobec człowieka przez głoszenie słowa Bożego, sprawowanie Eucharystii i pozostałych sakramentów, na interpersonalnych kontaktach religijnych, a także na chrześcijańskim świadectwie życia. Jako że jest to działalność zorganizowana musi być ona regulowana przepisami prawa. Podstawą teologiczną duszpasterstwa jest odwieczny zamysł Boga nawiązania osobowego kontaktu ze wszystkimi ludźmi, czyli powszechna wola zbawcza. Najpełniej swój zamiar Bóg zrealizował w określonym momencie dziejów w osobie Jezusa Chrystusa, w którym dokonało się najściślejsze zjednoczenie bóstwa z człowieczeństwem. Chrystus dzieląc z ludźmi swój los i przezwyciężając grzech został wywyższony w zmartwychwstaniu, dzięki czemu pojednał cały świat z Bogiem. Odtąd spotkanie z Chrystusem warunkujące zbawienie dokonuje się w Kościele i przez Kościół, który Chrystus uczynił znakiem swego uwielbionego człowieczeństwa i ustanowił, jako konkretną społeczność ludzi zjednoczonych wiarą – Lud Boży. Istota duszpasterstwa polega, więc na czynnym pośrednictwie w zbawianiu człowieka, umożliwiając i pomagając mu w osobowym spotkaniu z Bogiem. A ponieważ zbawienie realizuje się w określonej sytuacji, stąd też duszpasterstwo ma charakter misyjny i zmierza do zwrócenia ludzkości i całego świata Bogu. Dzięki duszpasterstwu dokonuje się wymiana wartości, jakimi dysponuje Kościół i świat, głównie w dziedzinach małżeństwa i rodziny, kultury, życia społecznego, pokoju i sprawiedliwości[8]. Podmiot duszpasterstwa obok osób (hierarchii i świeckich) stanowią instytucje. Pomijając całą hierarchiczną strukturę tych instytucji przejdźmy do parafii, która jest podstawową wspólnotą Kościoła lokalnego. Parafia pozostając w jedności z diecezją, o czym już była mowa wyżej, a poprzez nią z całym Kościołem powszechnym scala mniejsze grupy i jednostki działające w duszpasterstwie w jej ramach, dzięki czemu uobecnia Kościół we wszystkich jego istotnych elementach, objawiając się przede wszystkim w zgromadzeniu eucharystycznym i wspólnym wysiłku wiernych z wyznawcami innych religii i z niewierzącymi w trosce o dobro i pokój ludzkiej społeczności.

Należy tez dodać, że ze względu na zróżnicowanie członków Ludu Bożego istnieją różne rodzaje duszpasterstwa. Nadmienię tylko, że można je posegregować, zależnie od przyjętego kryterium, np. ze względu na wiek można wyróżnić duszpasterstwo dzieci, młodzieży, dorosłych: ze względu na zróżnicowanie zawodowe duszpasterstwo akademickie, nauczycieli, robotników, rolników, wojskowe itp.

Duszpasterstwo w swych różnych rodzajach i funkcjach przyjmuje odpowiednie formy, które wzajemnie się przenikają oraz dopełniają, dlatego nie można ich traktować w izolacji od siebie. Naczelne miejsce wśród form duszpasterstwa zajmuje przepowiadanie. Przybiera ono postać ewangelizacji, homilii, katechezy.

3. Nauczanie, jako podstawowa funkcja duszpasterstwa parafialnego w służbie pokoju

Misja zbawcza Kościoła jest nierozłącznie związana z posługą nauczania, rozumianą bardzo szeroko, jako dokonywany na różne sposoby przekaz wiary. Kościół nakaz nauczania otrzymał od samego Chrystusa. Potwierdzenie tego znajduje się na kartach Ewangelii[9]. Słowo Boże zostało przekazane Kościołowi, biorącemu udział w nauczycielskiej funkcji Chrystusa. Apostołowie pod przewodnictwem św. Piotra podejmując misję głoszenia Dobrej Nowiny wyszli poza granice Palestyny, by wypełnić Jego wolę[10]. Ich następcy pod przewodnictwem Biskupa Rzymu pełnią tę misję, przy pomocy kapłanów i diakonów, po dzień dzisiejszy, podejmując i umacniając na całym świecie dzieło rozpoczęte przez Apostołów[11]. Opierając się na powyższych przesłankach prawodawca kościelny zauważa, że Lud Boży również dziś jednoczy się przez słowo Boże, którego wierni mają prawo oczekiwać, a nawet domagać się od kapłanów. Dlatego też święci szafarze powinni bardzo cenić posługę przepowiadania, ponieważ ich podstawowym obowiązkiem jest głoszenie wszystkim Ewangelii Bożej[12]. Stąd też głoszenie to należy do zadań własnych prezbiterów, którzy są współpracownikami biskupów. Obowiązek ten spoczywa szczególnie na proboszczach oraz innych duszpasterzach, w stosunku do powierzonego im ludu. We wspólnocie z biskupem i jego prezbiterium w tej posłudze powinni uczestniczyć także diakoni[13]. Do pomocy w głoszeniu i posłudze słowa Bożego mogą też być dobierani członkowie instytutów życia konsekrowanego i wierni świeccy[14].

Głoszenie słowa Bożego we wspólnocie Ludu Bożego odbywa się przy różnych okazjach i na różne sposoby. W nim, bowiem jest zawarta wola Boża, jako najwyższa norma moralności, jak również podstawowe prawdy dotyczące Boga, człowieka i świata.  Prawodawca kościelny wymienia sposoby i formy nauczania, poprzez które winno być głoszone słowo Boże[15]. Wśród różnych form przepowiadania szczególne miejsce zajmuje homilia, która jest ze wszech miar zalecana w niedzielę i święta podczas celebracji eucharystycznych. Stanowi ona integralną część liturgii i nie mogą jej głosić osoby świeckie[16]. Właśnie homilia, do istoty, której należy wyjaśnianie, na podstawie tekstów świętych w ciągu roku liturgicznego, prawd wiary i norm życia chrześcijańskiego[17], zajmuje szczególne miejsce wśród różnych form przepowiadania[18]. Stąd też we wszystkich Mszach niedzielnych i świątecznych, sprawowanych z udziałem wiernych, homilia jest obowiązkowa i nie należy jej opuszczać bez poważnej przyczyny[19]. Prawodawca usilnie zachęca do głoszenia homilii również podczas Mszy św. sprawowanych z udziałem wystarczającej liczby wiernych w dni powszednie, szczególnie w okresie Adwentu, Wielkiego Postu i Okresu Wielkanocnego, lub też z okazji jakiegoś święta czy też nabożeństwa żałobnego. Także inne obrzędy liturgiczne i paraliturgiczne, które są przejawami kultu Bożego i łączą się z kolejnymi etapami i wydarzeniami w życiu człowieka powinny być rozjaśniane przez słowo Boże w postaci homilii. Szczególną formą przepowiadania słowa Bożego są rekolekcje i misje parafialne. Mają one na celu ożywienie wiary, pogłębienie procesu przemiany wewnętrznej, zespolenie wiernych wokół słowa Bożego, Eucharystii.

Jeśli zaś chodzi o przedmiot, czyli treść przepowiadania, to przede wszystkim należy przepowiadać te prawdy, w które należy wierzyć i to, co trzeba czynić dla chwały Bożej i zbawienia ludzi[20], czyli to wszystko, co jest zawarte w słowie Bożym, pisanym lub przekazanym, a więc w jednym depozycie wiary powierzonym Kościołowi i co równocześnie, jako przez Boga objawione podaje do wierzenia Nauczycielski Urząd Kościoła, czy to w uroczystym orzeczeniu, czy też w zwyczajnym i powszechnym nauczaniu[21]. Ponadto treścią przepowiadania powinna być nauka, którą głosi Papież lub Kolegium Biskupów w sprawach wiary i obyczajów, gdy sprawują, autentyczne nauczanie, chociaż nie zamierzają przedstawić jej w sposób definitywny[22].

Tak, więc w nauczaniu, jakim jest przepowiadanie słowa Bożego powinny mieścić się treści Ewangelii, które budzą i umacniają wiarę w Jezusa Chrystusa. Ponadto nie mogą być pomijane inne zagadnienia, którymi żyją wierni, domagające się naświetlenia i oceny zgodnie z nauką Kościoła. Toteż przedmiotem nauczania są szeroko rozumiane „rzeczy doczesne” w odniesieniu do porządku ustanowionego przez Boga. Chociaż w kwestiach porządku doczesnego przepowiadanie nie może dać wszystkim konkretnych rozwiązań, to jednak głoszenie Ewangelii ma przenikać ziemską działalność wiernych i być jasnym ukazaniem nauki Kościoła wspierającym człowieka w przezwyciężaniu trudności, które go dotykają[23]. Stąd też zadaniem szafarzy słowa Bożego, winno być badanie znaków czasu i wyjaśnianie ich w świetle Ewangelii[24].

Ważnym elementem w posłudze nauczania jest katecheza, która za cel główny stawia sobie ożywienie wiary przez naukę i doświadczenie życia chrześcijańskiego[25]. Jest ona starożytną formą przekazywania wiary w Kościele, znana już od czasów apostolskich. Zadaniem katechezy było zawsze wprowadzenie człowieka, już ochrzczonego, w znajomość wszystkich podstawowych prawd wiary, przekazywanych w sposób systematyczny i uporządkowany[26]. Ponadto katecheza miała w sobie elementy formacyjne, co polegało na kształtowaniu postaw życiowych, odpowiednich do poznawanej wiary oraz uczestnictwa w zbawczych i uświęcających tajemnicach. Postawy te weryfikowały się następnie w dawaniu świadectwa oraz apostolstwie[27]. Chociaż metody i formy katechizacji ulegały w ciągu wieków różnym przemianom i modyfikacjom, to jednak Kościół nie utracił nigdy świadomości, że podstawowym składnikiem jego misji w świecie jest katechizacja.

Katecheza jest podstawowym elementem wtajemniczenia chrześcijańskiego oraz ściśle jest złączona z chrztem, sakramentem wiary[28]. Stad też powinna być prowadzona już na etapie wieku przedszkolnego dla wszystkich grup wiekowych, zgodnie z rozporządzeniami władz oświatowych. Treść i forma katechezy przedszkolnej powinna być dostosowana do stopnia rozwoju dziecka, z uwzględnieniem naturalnego środowiska, którym jest rodzina. Powinna ona kształtować wolę dziecka, a jej zadaniem jest wprowadzenie w świat podstawowych pojęć i przeżyć religijnych, w oparciu o doświadczenia osób starszych, korzystając z bogatej symboliki, obecnej zwłaszcza w liturgii[29].

W Polsce na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w publicznych szkołach podstawowych i ponadpodstawowych organizuje się w ramach planu zajęć naukę religii i etykę dla uczniów, których rodzice lub prawni opiekunowie wyrażają takie życzenie, a w szkołach ponadpodstawowych dla uczniów, których rodzice lub sami uczniowie wyrażą takie życzenie[30]. Katecheza wieku szkolnego powinna zmierzać do bardziej osobowego spotkania z Bogiem, poprzez coraz pełniejsze wtajemniczenie w życie Kościoła. Jej celem ostatecznym jest doprowadzenie dzieci do głębokiej zażyłości z Chrystusem[31] oraz ożywienie ich wiary i uczynienie jej świadomą i czynną. Koniecznym uzupełnieniem katechezy szkolnej powinna być praca formacyjna z dziećmi w ramach różnorakich grup i zespołów duszpasterskich w parafii.

Celem katechezy młodzieży powinno, więc być niesienie pomocy młodemu człowiekowi w odkrywaniu sensu życia, w zdobywaniu chrześcijańskiego spojrzenia na współczesne problemy, wreszcie w porządkowaniu hierarchii autentycznych wartości. Ponadto zadaniem katechezy tego okresu jest budzenie zaufania w moc i mądrość Boga, wiązanie ze wspólnotą Kościoła, w której młody człowiek doświadcza rzeczy nadprzyrodzonych i podbudowuje intelektualnie swoją wiarę oraz pomaganie młodzieży w osobowym przeżyciu wiary i w dojrzewaniu do pełnienia chrześcijańskich zadań i obowiązków[32].

W tej posłudze homiletycznej i katechetycznej wydatnie może pomóc zastosowanie środków społecznego przekazu, które we współczesnym świecie odgrywają ogromną rolę nie tylko w szybkim przekazie informacji, ale też w kształtowaniu postaw społecznych, politycznych i religijnych.

4. Posługa uświęcania drogą do prawdziwego pokoju

Kościół zadanie uświęcania wypełnia w szczególny sposób przez świętą liturgię, która jest sprawowaniem kapłańskiego urzędu Chrystusa. W liturgii, bowiem Chrystus poprzez widzialne znaki, ukazuje się i udziela, w sposób każdemu właściwy.

Nauczanie powinno prowadzić wiernych do żywej wiary i do przyjmowania sakramentów świętych, czyli jest podstawą funkcji uświęcania[33]. Sobór Watykański II zaleca, aby w dokonywaniu dzieła uświęcania szczególnie proboszczowie zatroszczyli się o to, by celebracja Ofiary eucharystycznej była ośrodkiem i szczytem całego życia wspólnoty chrześcijańskiej[34], źródłem całego życia chrześcijańskiego[35]. Prawodawca kościelny podkreśla, że posługę uświęcania w parafii proboszcz wypełnia w szczególny sposób przez sprawowanie świętej liturgii[36], która jest przedłużeniem kapłańskiego urzędu Chrystusa. Ponieważ szczytowym punktem w sprawowaniu liturgii jest Msza św. stąd też proboszcz powinien z niej uczynić główny środek uświęcania. Eucharystia powinna stanowić centrum parafialnego zgromadzenia wiernych[37]. W czasie sprawowania Najświętszej ofiary proboszcz działa w zastępstwie Chrystusa. Zbiera wówczas modlitwy i ofiary wiernych i łączy je z Ofiarą Chrystusa. W ten sposób uobecnia w parafii Chrystusa i dokonuje dzieła zbawienia oraz oddaje chwałę Bogu. W czasie Mszy św. przez zgromadzenie liturgiczne parafii proboszcz uobecnia cząstkę Kościoła partykularnego, a przez to włącza się ze swoją parafią w Ciało Mistyczne Jezusa Chrystusa. Nadto posługiwanie eucharystyczne pogłębia więzy wspólnoty parafialnej[38], prowadzące do pokoju.

Proboszcz, jako duszpasterz powinien usilnie zabiegać o wychowanie wiernych do uczestnictwa w ofierze Mszy św., aby oni nie uczestniczyli w niej jak obcy lub milczący widzowie[39] oraz do przyjmowania sakramentów świętych, aby były one jak najowocniejsze dla uczestniczących i przyjmujących, zwłaszcza, aby wierni często przystępowali do Eucharystii i pokuty[40]. Świadome i czynne uczestnictwo wiernych we Mszy św. i sakramentach jest dla nich swoistą formą uświęcania. Cała posługa pasterska proboszcza ma zmierzać do tego, aby przez sprawowanie Ofiary Eucharystycznej oraz sakramentów świętych umacniać wiarę, nadzieję i miłość w sercach wiernych, a także, aby wspólnota parafialna dawała żywe świadectwo miłości, na co dzień. Dlatego też zadaniem proboszcza jest między innymi wiązanie codziennego życia chrześcijańskiego z uczestnictwem w Eucharystii. Wiązanie to ma sprawiać, aby wierni uświęcali się i pogłębiali swoje życie chrześcijańskie. W Eucharystii, bowiem uobecnia się tajemnica śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. W niej On sam staje się pokarmem dusz ludzkich, w niej jest prawdziwie i rzeczywiście obecny pod postaciami chleba i wina. Poprzez Eucharystię Bóg najdoskonalej uświęca świat w Chrystusie, a jednocześnie ludzie oddają w niej najpełniejszy kult Bogu przez Chrystusa. Buduje ona Kościół sprawiając najgłębszą jedność wiernych z Chrystusem i pomiędzy sobą[41], co prowadzi do pokoju. Chrystus jest, bowiem naszym pokojem[42].

Z posługą uświęcania jest także ściśle związana troska o to, aby wierni wzmacniali się duchowo przez pobożne przyjmowanie innych sakramentów, zwłaszcza sakramentu pokuty, w którym Bóg pełen miłosierdzia odpuszcza grzechy i pozwala owocnie uczestniczyć w życiu Kościoła. Prawodawca do podstawowych obowiązków proboszcza zalicza troskę, aby wierni, oddani jego pieczy często przystępowali do sakramentu pokuty[43]. Z obowiązku tego wywiązuje się on poprzez szafarstwo tego sakramentu, albo poprzez organizowanie warunków dla owocnego przezywania pokuty i pojednania. Na mocy swego urzędu proboszcz oraz jego współpracownicy są zobowiązani do słuchania spowiedzi w określonych godzinach, zarówno w dni powszednie, jak w niedzielę i święta. Powinno to być stałą praktyką, o której wierni są informowani poprzez zamieszczenie na tablicy ogłoszeń[44]. Proboszcz jest pierwszym spowiednikiem we wspólnocie parafialnej, chociaż obowiązujący Kodeks nie zawiera stwierdzenia, iż posługa ta ma u swoich podstaw zasadę sprawiedliwości[45]. Obowiązkiem proboszcza jest nie tylko osobista posługa w konfesjonale, ale również zapewnienie wystarczającej liczby spowiedników zarówno w codziennej posłudze, jak i w dniach, kiedy chętnych do korzystania z tego sakramentu jest więcej. W większych miastach, w poszczególnych kościołach powinny być dyżury do słuchania spowiedzi w ciągu dnia, w godzinach uzgodnionych i odpowiednio zsynchronizowanych przez miejscowych proboszczów. Zwłaszcza w sanktuariach, w kościołach wieczystej adoracji, w parafiach centralnych, w dniach większego napływu wiernych, należy urządzać kilkugodzinne dyżury w konfesjonałach[46]. 

Ważną płaszczyzną posługi uświęcania jest troska o małżeństwa i rodziny. Zawarcie małżeństwa, pojętego, jako przymierze całego życia między mężczyzną i kobietą, domaga się świadka ze strony Kościoła, który stwierdza zaistnienie sakramentu[47]. Kościół ponosi za małżeństwo szczególną odpowiedzialność. W praktyce realizuje się to w podwójny sposób: przygotowuje i dopuszcza wiernych do małżeństwa, określa sposób jego zawarcia oraz celebracji liturgicznej[48].

Oprócz sakramentów Kościół posiada jeszcze inne formy uświęcania wiernych, z zachowaniem przepisów prawa powszechnego czy też partykularnego. Wśród nich prawodawca wymienia sakramentalia, liturgię godzin, pogrzeb, kult Matki Bożej i świętych oraz ślub i przysięgę. Czynności te dokonują się zazwyczaj pod przewodnictwem proboszcza.

5. Posługa pasterzowania we wspólnocie parafialnej

Termin pasterzowanie, którym posługuje się obecnie prawodawca kodeksowy w stosunku do proboszcza to odpowiednik dawniej używanego pojęcia rządzenie. Oczywiście nie chodzi tu tylko o zmianę terminologii, ale przede wszystkim o wyrażenie nowego sposobu kierowania parafią. Albowiem określenie sposobu kierowania parafią nowym terminem pasterzowanie jest nawiązaniem do postawy Dobrego Pasterza, który jest najdoskonalszym wzorem dla wszystkich pasterzy[49]. Posługę pasterzowania proboszcz powinien traktować nie, jako przewodzenie, ale jako służbę braciom, poprzez którą ma ich jednoczyć, a przez to prowadzić do Ojca[50]. W pełnieniu tej posługi proboszcz powinien naśladować Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza. Ma tę funkcję spełniać z pobudek miłości nadprzyrodzonej w stosunku do wszystkich w parafii. Dlatego też w trosce o najlepsze i najbardziej owocne jej wypełnianie powinien starać się poznać swoją owczarnię. Prawodawca kościelny wprost nakłada na proboszcza obowiązek poznania parafian, warunkując od tego dobre spełnianie powierzonej posługi[51]. Nie może, więc proboszcz dobrze wypełniać funkcji pasterza nie znając swoich parafian, nie znając środowiska, w którym oni żyją, nie znając ich duchowych i materialnych potrzeb, ich poglądów, tradycji i przyzwyczajeń. Nie wystarczy, zatem aby ograniczył swoją posługę do sprawowania kultu na użytek praktykujących wiernych, zapominając o tym, że jest posłany do wszystkich, także obojętnych i niewierzących. Poznanie to obejmuje zarówno jednostki, jak i całą wspólnotę pod względem społecznym, w wymiarze duchowych wartości, ale także wewnętrznych zagrożeń. Nie chodzi tu, więc o prostą znajomość, adresu zamieszkania, czy nawet rozeznanie w danych statystycznych miejscowości, ale o poznanie istotnych problemów parafian, zwłaszcza tych duchowych[52]. Dopiero prawidłowa znajomość parafii pod względem stanu duchowego, potrzeb i zagrożeń, uczyni proboszcza zdatnym do realizowania funkcji pasterskich. Do tych funkcji należy najpierw troska o rozwój życia religijnego. Dokonuje się to poprzez wypracowywanie adekwatnych programów duszpasterskich we współpracy z parafialną radą duszpasterską. Proboszcz powinien troszczyć się o błądzących, czy też zagubionych w wierze i współpracować z tymi, którzy na innych drogach szukają. Boga. Do pasterskich zadań proboszcza należy niewątpliwie troska o potrzebujących w parafii zorganizowana z całą wspólnotą parafialną. Działalności charytatywnej służą przede wszystkim parafialne zespoły charytatywne[53].

6. Działania ekumeniczne w parafii

Posługa nauczania zmierza przede wszystkim do wprowadzania jak najpełniejszej jedności w wierze wśród parafian. Pośród nich mogą znaleźć się także osoby innego wyznania, co może powodować zachwianie pełnej jedności we wspólnocie parafialnej[54]. Podstawą jednak wszelkiej działalności na rzecz zjednoczenia jest najpierw ekumenizm duchowy, czyli nawrócenie i wierne realizowanie Ewangelii. Stąd też do zadań powierzonych proboszczowi, jako pasterzowi wspólnoty parafialnej, należy także troska o wiernych innego wyznania, w tym o małżonków żyjących w związkach mieszanych. Proboszcz, aby mógł należycie pełnić urząd pasterza i nauczyciela, powinien poznać nie tylko wiernych powierzonych jego pieczy, ale wszystkich zamieszkujących terytorium parafii. Ma on wiele sposobności do poznania swoich parafian, np. w kościele, kancelarii parafialnej, w sali katechetycznej, jednakże prawodawca za najlepszy sposób poznania wiernych uznaje wizytowanie rodzin[55]. Znajomość parafian nie może być tylko czysto teoretyczna, lecz powinna mobilizować do odpowiednich działań duszpasterskich. Stąd też proboszcz winien składać taką wizytę także w domach parafian należących do innego wyznania, bowiem jest to często jedyna okazja do spotkania się z nimi. Celem wizyty nie powinno być nawracanie, ale rozmowa duszpasterza parafii, na terenie, której mieszkają, o ich problemach, radościach i troskach.  Może się stać ona sposobnością do pełniejszego rozeznania ich sytuacji duchowej i materialnej. W przypadku uznania konieczności udzielenia pomocy proboszcz powinien objąć akcją charytatywną również braci odłączonych.

Ponadto proboszcz, jako pasterz zatroskany o wszystkich wiernych powinien też wychowywać parafian do postaw ekumenicznych poprzez katechizację dzieci i młodzieży, wyjaśniać konfliktowe sprawy i doprowadzać do jedności. Troszczy się, więc on o ekumeniczną formację wiernych ukazując ich apostolską misję. Angażując ich w ekumeniczną działalność chroni jednocześnie przed niebezpieczeństwem obojętności religijnej[56]. Powinien również przekonywać wiernych o należnym każdemu człowiekowi szacunku, godności oraz o wolności przekonań i wierzeń. Powinien też łagodzić zatwardziałość serc, wyjaśniać przykre doświadczenia z historycznej przeszłości czy doświadczone krzywdy. Przedstawiać także pozytywne cechy braci odłączonych, popierać wspólnotę życia dorosłych i dzieci, unikając antagonizmów, zachęcać do współuczestnictwa w niektórych obrzędach, np. pogrzebie czy ślubie[57]. 

Wskazanym i pożytecznym dla podtrzymania jedności w parafii jest osobisty kontakt z duchownymi niekatolickimi, składanie wizyty, zapraszanie na uroczystości parafialne, współudział w pielgrzymkach czy wycieczkach organizowanych dla całej wspólnoty parafialnej. Takie kontakty stwarzają okazję do rozmowy, omawiania lokalnych problemów, służą też pokonywaniu istniejących niekiedy wzajemnych nieufności[58]. Jedności braterskiej w parafii pomiędzy katolikami, którym proboszcz pasterzuje, a braćmi odłączonymi służą wspólne modlitwy ekumeniczne, np. w ramach Tygodnia Modlitw o Zjednoczenie Chrześcijan.

Roztropne prowadzenie przez proboszcza ekumenicznej działalności w parafii powinno stawać się równoczesnym przekazywaniem w różnej formie własnych wartości, wzajemnym ubogacaniem się i współdziałaniem dla dobra całej wspólnoty. Poprawna, przepełniona miłością, prawdą i gorliwością pasterską działalność ekumeniczna proboszcza może niekiedy stać się dla braci odłączonych przyczyną podjęcia aktu woli powrotu do jedności z Kościołem[59].

Do zakresu działalności ekumenicznej w parafii należy także troska duszpasterska nad małżonkami żyjącymi w małżeństwach mieszanych, ukierunkowując ją ku dobru wiary, małżeństwa i rodziny[60]. Duszpasterze, w pierwszym rzędzie niewątpliwie proboszczowie, zostali zobowiązani do opieki duchowej nad małżonkiem katolickim i dziećmi zrodzonymi z małżeństwa mieszanego. Jednocześnie są oni obowiązani utrwalać jedność życia małżeńskiego i rodzinnego w takim związku[61]. Stąd też dokumenty kościelne zwracają uwagę, aby przy zawieraniu takich małżeństw zostały jasno przedstawione wynikające z wiary obowiązki strony katolickiej, dotyczące swobodnego praktykowania wiary i płynący stąd obowiązek zatroszczenia się, w miarę własnych możliwości o to, aby dzieci zostały ochrzczone i wychowane w wierze katolickiej ponadto, aby proboszcz znał również zasady wiary strony niekatolickiej oraz obowiązujące ją przepisy prawne i liturgiczne[62]. 

7. Poszukiwanie zagubionych istotnym zadaniem duszpasterstwa parafialnego

Jak wspomniano wyżej zadania duszpasterskie nie mogą dotyczyć tylko wiernych zainteresowanych sprawami wiary i Kościoła, uczestniczących w życiu wspólnoty parafialnej, ale również wyznawców religijnie obojętnych, czy nawet wrogich Kościołowi. W tym duchu prawodawca kościelny zaleca, aby duszpasterstwo parafialne obejmowało również ludzi ochrzczonych, ale niepraktykujących. Proboszcz powinien przede wszystkim poznać sytuacje poszczególnych osób i rodzin obojętnych religijnie. Poszczególne przedsięwzięcia duszpasterskie, zwłaszcza rekolekcje i misje parafialne, powinny uwzględnić również tych, którzy z różnych przyczyn pozostają poza Kościołem. Obowiązkiem, bowiem pasterzy jest szukanie zagubionych i nawiązywanie ewangelicznego dialogu z niewierzącymi, wątpiącymi czy poszukującymi. Ważną rolę mają tu do spełnienia osobiste, życzliwe kontakty duszpasterza z tymi ludźmi, zwłaszcza z okazji chrztu, ślubu, pierwszej Komunii św. dziecka czy pogrzebu kogoś bliskiego oraz tworzenie dla nich ośrodków katechumenatu[63]. Obowiązkiem duszpasterzy jest także docierać z orędziem ewangelicznym do tych, którzy wyrzekli się wiary w Boga, stając się ludźmi niewierzącymi. Metodą duszpasterzowania może tu być jedynie cierpliwy dialog, który anonimowe relacje przekształci w więzy osobowe, co może następnie doprowadzić do osobowego spotkania z Bogiem.

Przedmiotem zatroskania duszpasterskiego są ludzie młodzi niedostosowani społecznie, zagubieni egzystencjalnie i narażeni na skutki laicyzacji i patologii społecznych. Bardzo istotnym zadaniem wspólnot parafialnych jest szukanie sposobów ratowania młodzieży ulegającej alkoholizmowi, narkomanii nikotynizmowi, seksualizmowi itp. Duszpasterze powinni poszukiwać dróg dotarcia do młodzieży zagubionej, wykorzystując zapał ich rówieśników zorganizowanych w parafialnych grupach młodzieżowych. Szczególną troskę duszpasterze powinni okazywać dzieciom rodziców niewierzących lub religijnie obojętnych. Nierzadko dzieci te biorą udział w katechizacji[64]. 

Poszukiwanie zagubionych to także domena duszpasterstwa w zakładach penitencjarnych. Odpowiedzialnym za posługę w zakładach zamkniętych jest miejscowy proboszcz, który może zwrócić się z prośbą do biskupa diecezjalnego o mianowanie kapelana. Może się zresztą zdarzyć, co ma niekiedy miejsce, że on sam podejmuje się tej funkcji. W trosce o duchową pomoc przebywającym w zakładach karnych zaleca się zapewnienie stałej opieki duszpasterskiej, celebrowanie w tych miejscach Mszy św., sumiennie przygotowaną i dostosowaną do słuchaczy homilią, oraz inne formy posługi, zwłaszcza w sakramencie pokuty. Celem tej posługi ma być ułatwienie skazanym powrotu do normalnego życia po wyjściu z więzienia. Do współpracy w tym względzie powinno się zapraszać wiernych świeckich, a zwłaszcza bractwa więzienne, czy istniejące w parafii grupy apostolskie wspomagające tę posługę poprzez modlitwę, odwiedziny, korespondencję[65], bowiem silne doświadczenie wiary może zdecydowanie pomóc człowiekowi w osiągnięciu wewnętrznej równowagi[66].    

Problemem, coraz bardziej aktualnym, są sekty, które stają się atrakcyjne, zwłaszcza dla ludzi młodych. Należy przestrzegać przed działalnością tych środowisk odwołujących się często do tradycji wschodnich czy propagujących swoiście rozumianą działalność charytatywną. Pozytywnym przeciwdziałaniem temu niebezpieczeństwu może być nowoczesne duszpasterstwo, wolne od form skostniałych, otwarte na oczekiwania i potrzeby, proponujące odkrycie wiary poprzez małe wspólnoty. Doświadczenia ruchów religijnych i stowarzyszeń katolickich mogą być też użyteczne dla podtrzymania osób zagrożonych i chwiejących się w wierze[67].   

8. Parafialna działalność charytatywna w służbie Królestwa sprawiedliwości, prawdy i pokoju

Chociaż działalność charytatywna nie jest jedynym, ani pierwszym zadaniem funkcjonowania parafii, to jednak czynienie miłosierdzia jest od początku uznawane za jej istotny element. Kościół zawsze przypominał, że miłosierdzie chrześcijańskie jest zarówno prawem jak i obowiązkiem[68], a obok misji nauczania i uświęcania jest sposobem urzeczywistniania się w świecie. Posługa miłosierdzia w Kościele ma ponadto wymiar udziału w pasterskiej misji samego Chrystusa. Jak bowiem nasz Pan sprawuje swoją władzę królewską oddając się służbie ludzi, tak chrześcijanie znajdują autentyczny sens swego udziału w królewskości swego Pana, uczestnicząc w Jego duchu i w postawie służby człowiekowi[69]. Oznacza to, że posługa charytatywna nie jest wyjątkowym czy nadzwyczajnym działaniem Kościoła, ale jest integralna częścią szeroko rozumianej pracy duszpasterskiej i praktyczną realizacją funkcji pasterskiej.

Stąd też proboszcz parafii jest zobowiązany, aby troską pasterską otaczał biednych, cierpiących, samotnych, wygnańców oraz przeżywających szczególne trudności. Jako przewodnik wspólnoty parafialnej ma obowiązek otwierać te społeczność na ludzi, problemy, a nawet na całe obszary cierpienia i niedostatku[70]. Inicjatywy parafii powinny zmierzać do łagodzenia wszelkich przejawów bezrobocia, biedy, niedożywienia, braku lekarstw, pracy, oświaty, ingerować tam, gdzie są zagrożone wartości moralne, religijne, humanitarne, szczególnie w środowiskach skażonych pijaństwem, narkomanią, przestępczością i łamaniem praw ludzkich.

Prawodawca kościelny oczekuje od proboszcza nie tylko jego osobistej wrażliwości na potrzeby i cierpienia braci, ale przede wszystkim takiej organizacji parafii, aby była ona wspólnotą zdolną do skutecznego świadczenia miłosierdzia. Dlatego też on zobowiązany do stworzenia odpowiednich struktur parafialnych na rzecz dobroczynności, rozpoznawania rzeczywistych potrzeb na terenie parafii oraz tworzenia finansowych możliwości działalności charytatywnej w parafii. W działaniach na rzecz świadczenia miłosierdzia chrześcijańskiego proboszcz powinien gromadzić wokół siebie świeckich współpracowników. Sprawdzoną płaszczyzną tej współpracy są parafialne zespoły charytatywne[71], złożone z wiernych świeckich, którzy we współpracy z duszpasterzami, w imieniu parafii, podejmują obowiązek świadczenia miłosierdzia spoczywający na całej wspólnocie.

Z kolei przy pomocy wiernych świeckich pracujących w zespołach charytatywnych proboszcz jest w stanie dokładnie zapoznać się z parafią pod katem zapotrzebowania na działalność dobroczynną. Winien, bowiem mieć rozeznanie środowiska w zakresie potrzeb rodzin wielodzietnych, ubogich, dotkniętych alkoholizmem oraz potrzeb ludzi chorych, starszych czy niepełnosprawnych, samotnie wychowujących dzieci itp. Niektórzy polscy ustawodawcy synodalni zalecają prowadzenie kartoteki osób potrzebujących, która ułatwi dotarcie do właściwych osób, określenie ich sytuacji oraz zarejestrowanie świadczonej pomocy[72]. Prawidłowemu rozpoznaniu potrzeb oraz poszerzaniu możliwości świadczenia pomocy służy współpraca ze wszystkimi, którzy na tym polu mogą być sprzymierzeńcami. Są to najpierw władze państwowe i samorządowe, które z innego tytułu interesują się problemami społecznymi[73], przeznaczając na te cele znaczne środki społeczne. Bardzo często doświadczenia i wiedza tych instytucji mogą wzbogacić i uzupełnić rozpoznanie parafialne. Ponadto instytucje te prowadząc działalność humanitarną, jako zadanie własne, posiadają odpowiedni aparat pracowników, którzy w ramach swoich codziennych obowiązków zajmują się analizą sytuacji materialnej mieszkańców danych miejscowości.

Świadczenie dobroczynności stwarza problem pozyskiwania środków na ten cel. Biorąc pod uwagę rosnące potrzeby wskutek rozszerzających obszarów ubóstwa zachodzi potrzeba wypracowania odpowiedniej metody pozyskiwania potrzebnych funduszy. Oprócz własnych tradycyjnych już metod poszukiwania funduszy, np. różnego rodzaju zbiórki do skarbonek, do puszek, na tacę w kościele podczas liturgii czy zbiórki rzeczowe mogą być stosowane inne metody wspomagania parafialnych działań dobroczynnych. Należy tu zauważyć, że ośrodki władzy państwowej czy samorządowej mają pewne możliwości wspierania charytatywnych przedsięwzięć wspólnoty parafialnej, czy też istnieje możliwość korzystania z pomocy różnego rodzaju fundacji.  

Miłosierdzie zawsze prowadzi do poszanowania godności człowieka i jego wewnętrznej wartości dostrzeganej w perspektywie jego wiecznych przeznaczeń, stąd też jest ważnym elementem duszpasterstwa parafialnego na rzecz budowania pokoju.  

Warto może na zakończenie dodać, że pasterska troska proboszcza ogarnia nie tylko całą parafię, gromadzącą się na zbiorowym słuchaniu słowa Bożego, sprawowaniu sakramentów czy innych formach kultu, ale zmierza również do aktywizacji religijnej poszczególnych środowisk, grup wiekowych czy zawodowych, przez co życie religijne poszczególnych wiernych zyskuje nową jakość oraz intensywność[74]. Praktyka duszpasterska zmierza do wyodrębnienia ze zwyczajnej posługi bardziej specjalistycznych form prowadzenia wiernych do Boga, zgromadzonych wokół zainteresowania rodziną, problemami ludzi młodych, oddanych posłudze liturgicznej, apostołów trzeźwości, chorych i niepełnosprawnych i ich rodzin, poszukujących głębszej formacji w stowarzyszeniach i ruchach religijnych. Jest to jednak temat zasługujący na odrębne potraktowanie.

Zakończenie

W podsumowaniu należałoby jeszcze raz przywołać słowa Jana Pawła II, że silne doświadczenie wiary może zdecydowanie pomóc człowiekowi w osiągnięciu wewnętrznej równowagi, czyli pokoju serca. Podstawowym zadaniem i celem duszpasterstwa parafialnego jest właśnie doprowadzanie ludzi do doświadczenia wiary. To jest właśnie to, co miał na myśli papież Jan XIII, gdy pisał, że nie będzie pokoju w powszechnej społeczności ludzkiej, jeśli nie zakorzeni się on głęboko w sercu każdego człowieka, to znaczy, jeśli każdy nie zechce we własnym wnętrzu porządku nakazanego przez Boga[75]. Dążenie do pokoju jest rzeczą tak wspaniałą i wzniosłą, że człowiek, nawet najlepszej woli, nie jest w stanie tego dokonać w oparciu o swe własne siły. Konieczna jest pomoc samego Boga, aby społeczność ludzka stała się możliwie najlepszym odbiciem Królestwa Bożego[76]. Całe duszpasterstwo